Em hỏi nếu thật ngắn gọn dễ hiểu thì đến thiên niên kỷ này đâu là sự khác nhau cốt yếu của thế giới loài người với thế giới các loài động vật còn lại? Thưa em, rằng loài người là loài duy nhất có tổ chức toàn loài: Liên Hợp Quốc. Mất mấy vạn năm mới bước tới được, mới nghĩ ra được mô hình Liên Hợp Quốc - United Nations, nơi kết nối loài người lại, cung cấp khuôn khổ cho đối thoại và có thể ngồi bàn những vấn đề của loài. Các loài khác làm gì nghĩ ra được một định chế toàn cầu để cùng chung sống như thế!
Tám mươi năm tồn tại rồi đó em, từ ngày Liên Hợp Quốc ra đời (1945) ngay khi loài người kết thúc một cuộc đại chiến tàn sát nhau điên cuồng: Thế chiến II. Thế chiến II, thời người giết người bằng súng đạn và máy móc cơ khí, cũng là mốc khép dần lại gần 300 năm trước đó về làn sóng đi mở thuộc địa từ những đại cường của cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ nhất nên năm 2025 này nó nhắc nhớ quan trọng với rất nhiều nơi, nhiều nước trên địa cầu. Dĩ nhiên những thế kỷ trước các quốc gia gần xa cũng tàn sát nhau, giành đất, hủy diệt chủng tộc, hủy diệt các nền văn minh theo dạng khác mà nhân loại cũng phải “tính sổ” để rút ra bài học về nhân tính và trên hết là mang lại công bằng cho bao vạn triệu con người đã thiệt mạng oan uổng vì chiến tranh và lòng tham.
Những đoạn phim “cực chất”
Những tháng ngày này anh ngồi quan sát loài người bằng phương tiện thức thời nhất là internet khi nó kết nối tất cả những gì về thế giới đang gây chú ý, bàn chuyện sống còn của loài người, của mọi quốc gia, quê xứ, mọi thân phận riêng rẽ. Tĩnh tại, anh không cười, không khóc và cũng không để cảm xúc xâm chiếm linh hồn hay trí não. Anh nghe kỹ tất cả những bài phát biểu của tất cả các nguyên thủ quốc gia phát biểu trên bục của Đại hội đồng Liên Hợp Quốc ở New York, UNGA 80 - khóa họp lần thứ 80, từ nguồn phát truyền công khai của Liên Hợp Quốc.
Phải nghe thật nghiêm túc những lời vàng ngọc đó vì một phần nhận thức, quan điểm, chính kiến và trái tim của những con người tinh hoa bày ra ở chỗ “thiêng” nhất trong chốn ta bà. Người ta, nguyên thủ các nước, cố “phơi” ra những gì tự họ nghĩ nên “phơi”. Lời lẽ đãi bôi cũng nhiều nhưng nhiều hơn và ấn tượng hơn, trung thực quý báu là những lời chỉ thẳng những đốn mạt, đồi bại của loài người, của những quốc gia ích kỷ, dân tộc hẹp hòi, của các chính quyền trên thế giới.
Chưa bao giờ có cuộc “hội ngôn” nào của các nguyên thủ quốc gia lại “chất” đến thế này và sòng phẳng, tự do, dân chủ, mở toang. Cứ thế, anh ngồi “chấm điểm” sự thật thà và trí tuệ của mỗi vị nguyên thủ. Mà có khi trên thế giới này vô số người cũng chấm điểm vì không có hành động hay lời nói nào của con người mà con người không hiểu, không nhận ra đúng - sai, thật - giả. Mọi thứ đang như “phim” tổng kết 80 năm tổ chức quốc tế của loài được hình thành mà các loài động vật khác không thể có.
Mỗi diễn giả lận lưng, mang đến đây một ít muộn phiền, trong giới hạn chân thật ở họ - vì nghề của họ là “chính trị”. Nên diễn đàn công khai Đại hội đồng Liên Hợp Quốc này khi ta với tư cách là người xem, quan sát, thưởng thức nhân thế thì vô cùng thú vị, vì nó là thứ “phim sống” siêu thật, siêu hạng, đặc sắc, thực tiễn, hay hơn mọi nội dung phim mà quanh năm suốt tháng người ta sáng tác ra, review để mời khách xem hoặc câu khách. Tám mươi năm cho một hành trình mới của nhân loại chứ đâu phải chuyện giỡn chơi.
Một nạn nhân chiến tranh người Palestin trước bức tường mang tên Liên Hợp Quốc. Ảnh: New York Times
“Nguyên thủ quốc gia”, có những người tinh hoa, cực chất lượng, và có những người bình thường, và cả rất bình thường. Kỳ này may thay xuất hiện nhiều nguyên thủ quốc gia khí khái, nhiệt huyết, ít hoặc nhiều trung thực, bớt giữ “miếng”, giữ “thế” khi đăng đàn diễn ngôn, và cả đôi vị “chơi lớn”: lột trần sự thật của nước khác, của “đồng nghiệp”/đồng cấp để hướng đến loài người. Nguyên thủ mà càng “thật”, công chánh, cương trực thì đau khổ, ức hiếp, thảm họa càng ít diễn ra, ở mọi xứ dân tình biết được sự thật, còn thấy “chiếc neo”, nghĩ trên đời còn “tâm hồn”. Và nhiều vị nguyên thủ cố gắng gào thét cho lương tri. Họ gào thét vào đâu? Vào chính đồng nghiệp của họ, vào mỗi quốc gia can dự. Và hình như cũng là gào thét vào chính mình!
Các quốc gia đả kích nhau, chỉ trích nhau, phản ứng, phản kháng, tuyệt vời nữa là dám hạ nhục nhau, bêu riếu nhau, loan lên cho cả loài người nghe rõ thế giới này thật sự đang như thế nào. Họ tố nhau xâm lược. Họ tố nhau gian ác. Họ tố nhau thảm sát. Họ tố nhau diệt chủng. Họ tố nhau tiếp tay. Họ tố nhau bắt nạt. Họ tố nhau gây rối loạn, làm mất trật tự thế giới. Họ tố nhau “chơi” không đẹp. Họ tố nhau độc tài, không tôn trọng con người. Họ tố nhau quan hệ cưỡng ép, ngoại giao cưỡng bức, kinh tế ức hiếp. Họ tố nhau vi phạm luật pháp quốc tế. Họ tố nhau đạo đức giả. Tố nhau thiếu trách nhiệm trong gìn giữ những nguyên tắc cơ bản của nhân loại mà Liên Hợp Quốc đã đặt ra...
Cứ như dồn lại những kìm nén 80 năm để giờ trút hết, phả ra. Tưởng nhỏ mà lớn, tưởng lớn mà nhỏ, tưởng đơn giản mà hóa ra phức tạp, tưởng phức tạp mà hóa ra cực kỳ đơn giản. Chỉ là thế - lòng tham.
Anh cảm ơn các diễn giả - đều là tổng thống, chủ tịch nước, quốc vương hoặc thủ tướng của các quốc gia - vì người ta đã vạch mặt nhau ra. Bá tánh toàn loài cần biết các quốc gia và thế giới mình đang sống vận hành ra sao, bộ mặt của mọi thứ, mọi chuyện, mọi kẻ. Dù bằng ngôn ngữ tế nhị, bức xúc, thành tâm hay phản kháng, “tấn công” nhau, lột trần nhau thì cũng đều là quý báu. Làm ơn cứ thế đi cho cuộc sống phải được diễn ra tự nhiên mọi thứ trên cái nền của sự thật, là phải sần sùi, nham nhở, trơ trẽn, thô bỉ, đê tiện, cùng với sự lịch lãm, văn minh, tử tế. Như một cái “sân khấu sự thật”.
Phơi bày ra các thách thức toàn cầu, thời đại, của loài, nhưng không thể giải quyết và không bao giờ thật lòng giải quyết. Mọi nước đều bất chấp, hoặc nói lịch sự hơn là chỉ cư xử như một thứ đầu môi, giao đãi.
Một nhân loại đang như thế đó. Rất nhiều quốc gia đang có chiến tranh theo những hình thức, quy mô khác nhau. Và nhiều quốc gia không đang trong chiến tranh nhưng cũng không thực sự có hòa bình, an lành. Con người không để con người được yên!
Một lịch sử chát ngắt đang diễn ra trên hành tinh này.
Bàn cờ của các đại cường
Từ khi Liên Hợp Quốc ra đời, loài người có xem nhau là đồng loại, huynh đệ và thực sống trong tình huynh đệ không?
Một địa cầu quá nhiều đau khổ, giết chóc, tranh đoạt, xâu xé, ức hiếp, phiền toái và bất công. Đặc điểm bất xê dịch là lòng tham đã khiến Liên Hợp Quốc có ra đời vẫn không thay đổi được con người. Nên vẫn cứ là một thế giới quá nhiều chia rẽ.
Ở mặt đất này, đại cường nào cũng muốn mình được nể trọng, muốn là kẻ “dẫn dắt” nhân loại dù luôn nói rằng “không muốn nước (nhỏ) nào phải chọn phe!”. Các cường quốc “vật lộn” nhau bằng sách lược, chính sách, đối sách, chiêu trò cùng lúc với quân trang súng đạn, tàu ngầm, tên lửa, vũ khí hạt nhân để tranh giành vị thế, ảnh hưởng. Mọi quốc gia nhỏ trở thành những “con cờ” trong trò chơi bất tận của các đại cường về kinh tế và vũ khí. Liệu những giá trị cao cả của Liên Hợp Quốc đặt ra suốt 80 năm qua có bị từ bỏ, bóp méo đi theo hướng khác, hay thêm thắt những điều hướng mới vào để nó thành một “thứ khác”, từ đó đi theo hướng khác. “Hướng khác” là hướng từ bỏ những mục tiêu cao cả, làm giảm giá trị loài người.
*
Năm quốc gia thường trực Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc từ đâu đã trở nên đặc quyền đặc lợi với “chiếc bánh thế giới”. Họ được trao quyền phủ quyết. Trách nhiệm là phủ quyết những sự gì đi ngược lại giá trị đặt ra ở Hiến chương Liên Hợp Quốc bỗng một ngày thành “phủ quyết” những gì bất lợi cho quốc gia mình, quốc gia “bạn thân mình”. Nhiều khi loài người không còn hiểu được rốt cuộc tư cách “thường trực” của họ là để làm gì cho nhân loại.
Nào có công bằng đâu trên thế giới này! Sự thật đã phơi ra rằng chỉ quốc gia nào ngang ngược, lì lợm, vi phạm luật pháp quốc tế càng nhiều thì mới mạnh hơn người, mới ở “chiếu trên”. Kẻ nào “có đồ chơi”, hung dữ hơn kẻ ấy ở “trên”, được “nói”, được “dọa”, được “ép” người. Thế giới này lấy đâu mà sống đúng luật, hoặc có thể chạm tới được văn minh thật. Con người bào mòn con người.
Một Trái đất đang rối như nồi canh hẹ. Bất tuân luật pháp quốc tế diễn ra ở khắp nơi, với nhiều lĩnh vực, cá nhân, tập thể. Công lý ngày càng là một cái gì đó quá xa xỉ. Thế giới ngày nay là một “cái làng lớn”. Các “nhà” trong làng tự hào, hãnh diện với các “nhà” xung quanh về sức mạnh súng đạn, kinh tế hoặc văn hóa của dân tộc mình. Một loài người chỉ có niềm tự hào dân tộc/quốc gia mà không có niềm tự hào về nhân loại. Nguyên nhân của xâu xé, tranh đoạt, hơn - thua, mặc cảm, kiêu hãnh, bất ổn...
*
Liên Hợp Quốc ra đời để kết nối các quốc gia chứ không phải để chia chác, dù cho “chia chác” luôn chỉ biểu hiện ở phần “ngầm” từ đôi kẻ nhưng nó là hiện thực sống. Biết “trận cờ” đang như vậy nhưng rõ ràng Liên Hợp Quốc cũng có những vấn đề ở cấu trúc và thể chế, thiếu cập nhật, lỗi thời, ví như cả một châu lục lớn là Phi châu mà không có một đại diện nào “thường trực”, hay sự phi lý tương tự như vậy với quốc gia đông dân nhất thế giới hiện nay là Ấn Độ...
Dĩ nhiên Liên Hợp Quốc ra đời trong cõi ta bà này, trước một thế giới luôn chuyển biến, đổi thay, với lòng dạ con người ngày càng “khiếp” hơn 80 năm trước thì theo thời gian nó phải có những chỗ lạc nhịp, lỗi thời, phải bồi đắp, “cập nhật”. Trước một bản chất các quốc gia luôn ích kỷ, tham lam và tranh giành bất tận thì Liên Hợp Quốc đã làm được quá nhiều việc cho loài người suốt tám thập kỷ qua. Rõ ràng nhất, mà anh đố quốc gia nào có thể phủ nhận, là ít nhất chính tổ chức này đã “phanh” hãm bớt sự hung tàn của loài người, sự tham lam của các quốc gia. “Phanh”, “hãm” lại được đã là kỳ tích, dù được ít hay được nhiều, dẫu chỉ bằng miệng. “Phanh lại” nhờ các giá trị phổ quát, lương tri, lẽ phải, đạo đức dựa trên luật pháp, luật lệ. Nếu không có nó thì các quốc gia trên thế giới dĩ nhiên trở lại với “hoang dã”, vận hành theo bản chất hoang dã.
Đúng như ai đó đã lập luận “Sự chân chính đi bằng dép lê, còn sự giả dối thì đi bằng tốc độ ánh sáng và chúng mang tên lửa”. Khi sự chân chính không còn thì niềm tin lẫn nhau không còn, ở từng người, trong từng quốc gia với nhau. Và đó là lúc sự hủy diệt bắt đầu.
Hãy cứu nhân loại khỏi địa ngục
Phải bảo vệ Liên Hợp Quốc thì mới còn loài người! Nhu cầu “cải tổ” là có thật. Nhưng “cải tổ” là soạn lại “luật chơi” để công bằng hơn nữa, hợp với ý nguyện của mọi quốc gia lớn bé, dân chúng thế giới chứ không phải theo “ý” vị kỷ của kẻ mới nổi nào nhằm “chia lại thế giới”.
Phát ngôn ra trước thế giới, bàn dân thiên hạ, đại chúng toàn cầu là một chuyện nhưng trong lòng mình toan tính, nghĩ, thì một chuyện khác.
Loài người mang nhiễu nhương, thương đau rải khắp nơi.
Lá cờ Liên Hợp Quốc trước tòa nhà đổ nát ở Liban gần biên giới Israel, 8.2025. Ảnh: AFP
Đường biên giới phân ranh giữa các nước chỉ là một đường kẻ quy ước giữa một thực tế chân lý rằng Trái đất này là chốn nương thân duy nhất của loài người.
Phải đối diện với sự thật là nước nào cũng vận hành, hành động vì lợi ích quốc gia riêng và ngắn hạn. Lợi ích chung loài người, sự sống còn của toàn nhân loại với họ là xa vời. Lợi ích cục bộ của quốc gia “dễ” thực hiện hơn lợi ích toàn nhân loại. Vì các nhà nước cần kíp giải quyết cái trước mắt để đảm bảo thu lợi ngay cho nước họ, nhân dân họ, hoặc cho sự duy trì triều đại, chính quyền của họ. Chả có nước nào thực thà với những mục tiêu lớn tốt lành cho toàn loài của Liên Hợp Quốc. Nghĩa là cái lợi của toàn nhân loại theo ý hướng của Liên Hợp Quốc đã không được lựa chọn, “cha chung không ai gánh lo”. Lúc “chết” cùng chết, trước hết “tôi” phải tồn tại đã. Trên bục phát biểu trước Đại hội đồng, các quốc gia không bao giờ bộc lộ ra điều “bí hiểm” cốt tử này của thâm tâm họ.
Em biết không, trên thế giới này, quốc gia hiền lành nhất cũng có khối kẻ thù. Hiền lành cũng là cái “gai” của những kẻ hung ác, như sự “cản đường” bởi chiếc gương đức hạnh phản chiếu vô tình ấy. Và quốc gia giàu có, hùng mạnh nhất, hay quốc gia sở hữu nhiều vũ khí nguyên tử nhất cũng đầy dẫy kẻ thù.
*
Những lời “khó nghe” nhất ở một số nguyên thủ chê trách, báng bổ Liên Hợp Quốc, thì lãnh đạo Liên Hợp Quốc đều chú tâm lắng nghe, lĩnh hội cầu thị, ghi chép, bình thản, tự nhiên. Nhưng những lời “khó nghe” mà các nước sỉ vả các nước khác thì nhiều nước bỏ ra ngoài khiến cả hội trường “thiêng” nhất của loài người trống hoe. Khi chỉ mất ít phút để “nghe” nhau thôi mà người ta còn bất khả, huống chi nghị bàn đối thoại, hay cao hơn là tình thương yêu, sẻ chia nhau, hoặc cùng hành động những chuyện lớn hơn cho cả loài. Còn không thể nghe thì làm sao có thể hiểu nhau, đối diện sự thật và thật lòng với nhau. Em ơi, anh nói em nhiều rồi, không cần khám phá con người, mất thời gian và ít chính xác lắm, mà chỉ cần nhìn họ khi “đụng” tới lợi ích. Sẽ nhận ra được bản chất. Chung sống công bằng chưa bao giờ là hiện thực. Mãi mãi chỉ là ước mơ, chỉ tồn tại như một thứ thi ca, bức tranh lãng mạn, ảo vọng, an ủi trần thế.
Theo thời gian, trải qua thêm nhiều thế kỷ, con người tiếp tục thông minh hơn, xuất sắc hơn. Chao ôi, từ vượn thành người, khi khôn lanh ra thì sinh bội bạc ngay, phản trắc lại chốn sinh dưỡng mình: Trái đất. Chúng ta đang sống theo kiểu cố tình “quên” có một tổ chức toàn cầu vì loài người gọi là Liên Hợp Quốc. Không thể để cho kẻ nào dù mạnh dữ và thâm độc đến mấy có thể làm suy yếu hay tan rã được Liên Hợp Quốc. Như một vị tổng thống đến từ Đông Âu đã nói: “Phẩm giá con người không thể chia cắt!”. Mà Liên Hợp Quốc là nơi bảo vệ điều cao cả đó, “mái nhà” đầu tiên của cả loài người, và chỉ có thể là nó.
Trước một loài người ngày càng mất phẩm chất nhân tính toàn diện và điên rồ đến độ này, nếu một ngày nào đó trao cho em sự lãnh đạo Liên Hợp Quốc chưa hẳn em sẽ mừng rỡ nhận làm. Đấy là gánh vác đó em! Bởi trái tim em phải yêu đủ muôn loài, thương Trái đất rất nhiều, lòng công tâm mênh mông và tích hợp trong tim óc đủ loại tri thức cùng trí huệ sáng ngời trong một bản lĩnh phi phàm. Phải từng phút giây đều đặt con người trong mối tương quan công bằng với các loài nơi mặt đất mới thấy được giá trị của Trái đất, mới thấy được giá trị quý báu của con người, thì con người may ra mới khiêm nhường, sống ít ham cầu, bớt hung dữ, tham lam, mới có lòng biết ơn và biết mình “nhỏ bé” như các loài trước tạo hóa, vũ trụ.
Anh yêu Liên Hợp Quốc bởi chỉ có nơi cuối cùng ấy mới “che chở” (dù chỉ bằng lời) cho cái xóm nhỏ bé heo hút này của mình. Còn em, em có quyền nhớ thương loài động vật nào thiện lành, hay nguyên thủ nào đức hạnh, phân biệt được phù thủy với quái vật đội lốt. Còn nghị luận được là còn chưa tuyệt vọng, nhưng thành thật tử tế với Trái đất thì mãi mãi sẽ không bao giờ có khi mà con người vẫn là “chủ soái” duy nhất, thống trị hành tinh này.
*
“Liên Hợp Quốc ở đâu khi xung đột lan rộng, khi hành tinh chúng ta đang bị đốt cháy, khi nhân quyền bị chà đạp?” - một trong những lời của Chủ tịch Đại hội đồng Liên Hợp Quốc, bà Annalena Baerbock trong bài phát biểu đầu tiên trên cương vị chủ tịch ở khóa họp lần này có làm ai suy tư không em? Và giữa một đống lịch sử bầy nhầy của nhân loại đang như thế này anh nhớ lại lời thiết tha sâu nặng vào giữa thế kỷ mờ xa trước của một nhân lành người Thụy Điển, Dag Hammarskjold, Tổng Thư ký thứ II của Liên Hợp Quốc: “Liên Hợp Quốc được tạo ra không phải để đưa nhân loại lên thiên đường mà để cứu nhân loại khỏi địa ngục”.
Nay thì cửa địa ngục mở ra ngày càng rộng hơn, và có vẻ đã sẵn sàng.
Nhưng hiền nhân khuất bóng lâu rồi ấy thì không thể tái sinh...
Nguyễn Hàng Tình
