Bạn tôi ở Việt Nam mới hỏi rằng anh có nên chờ vaccine Pfizer, tôi trả lời ngay “không nên chờ”.
"Chờ vaccine xịn an toàn hơn không?", anh hỏi. Tôi nói: "Những vaccine như AstraZeneca, Moderna và Pfizer đều rất an toàn".
Anh sau đó dường như vẫn lăn tăn. Anh có thể chưa hoàn toàn an tâm, như tâm lý tôi đang thấy ở một số người.
Một số bạn bè, người quen ở Việt Nam cho tôi biết, có những người trong cộng đồng đang nói với nhau rằng vaccine Pfizer và Moderna đắt tiền hơn, có hiệu quả cao hơn AstraZeneca. Nhất là họ cho rằng, AstraZeneca có lẽ ít an toàn, gây nhiều phản ứng không mong muốn. Và vì thế, có người đã hoãn tiêm AstraZeneca mặc dù họ trong nhóm được tiêm.
Tôi muốn thuyết phục các bạn rằng cách so sánh và niềm tin đó sai. Các bạn nên tiêm một trong ba loại vaccine hiện nay khi có cơ hội. Đừng chần chừ hay tìm cách hoãn tiêm, đừng chờ vaccine "xịn". Đơn giản vì không có khái niệm "vaccine xịn" và không thể so sánh hiệu quả giữa các vaccine.
Một bộ phận công chúng nghĩ rằng Pfizer và Moderna hiệu quả cao hơn AstraZeneca. Kết quả nghiên cứu công bố trên các tập san y khoa cho thấy vaccine Pfizer hiệu quả 95%, Moderna 94%, và AstraZeneca 72%.
Như tôi đã giải thích, khi nói vaccine có hiệu quả 90% thì điều đó không có nghĩa là giảm 90% số ca nhiễm mà là: người được tiêm đầy đủ giảm 90% nguy cơ nhiễm.
Nhưng các bạn có thể dựa vào đó mà nói rằng AstraZeneca hiệu quả thấp nhất, hay không "xịn" bằng vaccine của Mỹ? Câu trả lời dứt khoát là "không". Có rất nhiều lý do không thể so sánh hiệu quả các vaccine như vậy.
Thứ nhất, thiết kế nghiên cứu không cho phép so sánh hiệu quả giữa các vaccine. Hiện nay, hiệu quả của mỗi loại được đánh giá qua các nghiên cứu độc lập với nhau. Ví dụ, Pfizer được đánh giá qua so sánh tỷ lệ nhiễm ở nhóm vaccine và "nhóm chứng" A, còn AstraZeneca thì lại so sánh với "nhóm chứng" B. Hai "nhóm chứng" A và B hoàn toàn độc lập nên không thể so sánh hiệu quả của hai vaccine được.
Để so sánh hiệu quả hai vaccine một cách khoa học, người ta phải làm nghiên cứu "head-to-head", tức so sánh trực tiếp trong cùng một nghiên cứu. Thiết kế này có nghĩa là hai vaccine so sánh với một "nhóm chứng" chung. Nhưng nghiên cứu dạng này chưa và sẽ không bao giờ được thực hiện, vì không hãng nào muốn so sánh vaccine của họ với vaccine của công ty khác mà kết quả có là gì đi nữa cũng có bên không vui.
Thứ hai, đặc điểm của tình nguyện viên trong các nghiên cứu rất khác nhau. Mỗi nghiên cứu có một nhóm tình nguyện viên riêng, hoàn toàn độc lập. Nghiên cứu AstraZeneca thử nghiệm trên tình nguyện viên Brazil, Nam Phi và Anh, còn nghiên cứu Pfizer làm trên người ở Mỹ và Đức. Thử nghiệm AstraZeneca làm trên người từ 18 đến 55 tuổi ở Anh, 18 đến 65 tuổi ở Nam Phi và không thấy đề cập đến tiêu chuẩn loại trừ liên quan bệnh đi kèm. Còn thử nghiệm Pfizer làm trên các nhân viên y tế và cộng đồng nhưng loại trừ người có bệnh nền.
Các nhóm tình nguyện viên rất khác nhau về thành phần kinh tế và hệ thống y tế, đặc điểm sinh học... nên hiệu quả của các thử nghiệm chắc chắn khác nhau. Sự khác biệt có thể chẳng liên quan gì đến vaccine và không thể so sánh trực tiếp được.
Thứ ba, phương pháp phân tích dữ liệu rất khác nhau. Theo các mô hình thống kê áp dụng cho phân tích hiệu quả vaccine giữa các thử nghiệm lâm sàng, có nghiên cứu sử dụng mô hình Binomial, có nghiên cứu sử dụng mô hình Cox, thậm chí mô hình Poisson. Các mô hình này thích hợp cho mỗi tình huống. Nhưng vì các tham số kỹ thuật khác nhau, nên kết quả cũng khác nhau. Ngay trong cùng một trường dữ liệu, hai mô hình phân tích có thể cho ra hai kết quả khác nhau. Vấn đề là nhà nghiên cứu phải đủ am tường để chọn một mô hình thích hợp.
Thứ tư, tỷ lệ nhiễm virus rất khác biệt giữa các quần thể thử nghiệm - yếu tố ảnh hưởng đến sự khác biệt về hiệu quả vaccine. Tỷ lệ này dao động từ 0,9% với Pfizer đến 1,8% với Johnson & Johnson. Tỷ lệ nhiễm khác nhau dẫn đến số ca nhiễm khác nhau giữa các nghiên cứu. Có nghiên cứu ghi nhận 130 ca nhiễm AstraZeneca, nhưng cũng có nghiên cứu ghi nhận hơn 450 ca nhiễm Johnson & Johnson. Số ca nhiễm khác nhau dẫn đến kết quả và độ tin cậy cũng khác nhau.
Về phản ứng phụ, nhiều người đang e ngại phản ứng phụ sau khi tiêm AstraZeneca, nhưng có lẽ họ không biết hay không chú ý rằng vaccine khác như Pfizer và Moderna cũng có phản ứng phụ như vậy.
Vài bạn nghĩ rằng AstraZeneca có nhiều phản ứng phụ hơn Pfizer, nhưng cảm nhận đó không đúng với thực tế. Số liệu từ Australia trên người đã tiêm cho thấy phản ứng phụ của hai vaccine AstraZeneca và Pfizer tương đương nhau. Chẳng hạn, số ca có phản ứng phụ cần đến bác sĩ hay nhập viện sau liều thứ hai của AstraZeneca là 0,7% - tức 7 trên 1.000 người và đối với Pfizer là 1,8% - 18 trên 1.000 người.
Bạn có thể thắc mắc, "0,7% với 1,8% chênh nhau chớ", nhưng trong khoa học, tỷ lệ này là chênh rất thấp, không đáng kể.
Tóm lại, dữ liệu từ nghiên cứu hiện nay không cho phép chúng ta kết luận vaccine nào hiệu quả hơn hay vaccine nào hiệu quả thấp. Những lý do về cách thiết kế nghiên cứu, chọn nhóm tình nguyện viên, phương pháp phân tích và tỷ lệ nhiễm trong quần thể đều ảnh hưởng đến hiệu quả vaccine.
Tất cả ba vaccine tôi đề cập đều đã qua nghiên cứu cẩn thận, dữ liệu minh bạch và đã công bố, được giới khoa học đánh giá độc lập, chúng ta có thể tin vào chúng. Cả ba vaccine khá an toàn và có tỷ lệ phản ứng phụ tương đương nhau.
Và bạn đừng quên, những con số về hiệu quả vaccine được rút ra từ việc áp dụng trên một quần thể chứ không áp dụng cho một cá nhân. Mỗi người chẳng hưởng nhiều lợi ích từ mũi tiêm vaccine, nhưng qua việc tiêm chủng, mỗi chúng ta đóng góp cho cộng đồng để tạo nên miễn dịch cộng đồng. Đó là ý nghĩa đích thực của chiến dịch tiêm chủng.
Nguyễn Văn Tuấn
GS Nguyễn Văn Tuấn: Có thể nói vaccine AstraZeneca không "xịn" bằng Pfizer, Moderna không? Câu trả lời dứt khoát là KHÔNG!
GS Nguyễn Văn Tuấn - Viện nghiên cứu Y khoa Garvan, Úc
Một số bạn (và có lẽ nhiều người trong cộng đồng) nghĩ rằng vaccine Pfizer và Moderna có hiệu quả cao hơn vaccine AstraZeneca (AZ). Từ đó, họ chờ 'vaccine xịn'.
Tôi muốn thuyết phục các bạn rằng cách so sánh đó và niềm tin đó sai. Các bạn nên tiêm vaccine khi có cơ hội. Đừng chần chờ vaccine 'xịn', vì không có khái niệm vaccine xịn..
Không thể so sánh hiệu quả giữa các vaccine
Hầu hết công chúng đều nghĩ rằng vaccine của Pfizer và Moderna có hiệu quả cao hơn vaccine AstraZenca. Kết quả nghiên cứu công bố trên các tập san y khoa cho thấy vaccine Pfizer có hiệu quả 95%, Moderna 94%, và AstraZenca 72% .
Nhưng các bạn có thể nào dựa vào đó mà nói rằng vaccine AstraZeneca có hiệu quả thấp nhất, hay không 'xịn' bằng vaccine của Mỹ? Câu trả lời dứt khoát là KHÔNG.
Có rất nhiều lí do không thể so sánh hiệu quả vaccine như vậy:
1. Thiết kế nghiên cứu không cho phép so sánh hiệu quả giữa các vaccine.
Hiện nay, hiệu quả của mỗi vaccine được đánh giá qua các nghiên cứu độc lập với nhau. Ví dụ như vaccine Pfizer được đánh giá qua so sánh tỉ lệ nhiễm ở nhóm vaccine và nhóm chứng A, còn vaccine AZ thì lại so sánh với nhóm chứng B. Hai nhóm chứng A và B hoàn toàn độc lập, nên không thể so sánh hiệu quả của 2 vaccine được.
Để so sánh hiệu quả 2 vaccine một cách khoa học, người ta phải làm nghiên cứu 'head-to-head'. Thiết kế này có nghĩa là hai vaccine so sánh với một nhóm chứng chung. Nhưng nghiên cứu như thế này chưa bao giờ được thực hiện và sẽ không bao giờ có.
2. Đặc điểm của tình nguyện viên trong các nghiên cứu rất khác nhau.
Bởi vì mỗi nghiên cứu có một nhóm tình nguyện viên, và 2 nghiên cứu (ví dụ như Pfizer và AZ) có 2 nhóm đối tượng hoàn toàn độc lập với nhau.
Ví dụ như nghiên cứu vaccine AZ thử nghiệm trên tình nguyện viên Brazil, Nam Phi, Anh, còn nghiên cứu vaccine Pfizer thì làm trên người ở Mĩ và Đức. Hai nhóm tình nguyện viên rất khác nhau về thành phần kinh tế và hệ thống y tế, nên hiệu quả của 2 thử nghiệm cũng chắc chắn sẽ khác nhau. Sự khác biệt về hiệu quả đó đó có thể chẳng liên quan gì đến vaccine.
3. Tiêu chuẩn chọn và loại trừ tình nguyện viên cũng rất khác nhau giữa các thử nghiệm vaccine
Không chỉ khác biệt về đối tượng nghiên cứu, mà tiêu chuẩn chọn và loại trừ cũng rất khác nhau giữa các nghiên cứu.
Chẳng hạn như thử nghiệm vaccine AZ làm trên người từ 18-55 ở Anh, nhưng 18-65 ở Nam Phi, và không thấy đề cập đến tiêu chuẩn loại trừ liên quan đến bệnh đi kèm. Còn thử nghiệm vaccine Pfizer thì làm trên các nhân viên y tế và cộng đồng, nhưng loại trừ những người có một số bệnh đi kèm. Do đó, hiệu quả vaccine giữa 2 nghiên cứu không thể so sánh trực tiếp được.
4. Phương pháp phân tích dữ liệu rất khác nhau.
Bảng dưới đây so sánh các mô hình thống kê được áp dụng cho phân tích hiệu quả vaccine giữa các thử nghiệm lâm sàng. Có nghiên cứu sử dụng mô hình Binomial (nhị thức), có nghiên cứu sử dụng mô hình Cox, thậm chí mô hình Poisson.
Các mô hình này thích hợp cho mỗi tình huống. Nhưng vì các tham số kĩ thuật khác nhau, cho nên kết quả về hiệu quả vaccine cũng khác nhau. Ngay trong cùng một dữ liệu, 2 mô hình phân tích có thể cho ra 2 kết quả khác nhau. Vấn đề là nhà nghiên cứu phải có kiến thức chuyên ngành để chọn một mô hình thích hợp.
5. Tỉ lệ nhiễm virus rất khác nhau giữa các quần thể thử nghiệm.
Một yếu tố có ảnh hưởng đến sự khác biệt về hiệu quả vaccine là tỉ lệ nhiễm trong quần thể. Tỉ lệ này dao động từ 0.9% (Pfizer) đến 1.8% (J&J vaccine). Tỉ lệ nhiễm khác nhau dẫn đến số ca nhiễm khác nhau giữa các nghiên cứu.
Có nghiên cứu ghi nhận 130 ca nhiễm (AZ vaccine), nhưng cũng có nghiên cứu ghi nhận hơn 450 ca nhiễm (J&J vaccine). Số ca nhiễm khác nhau dẫn đến kết quả và độ tin cậy cũng khác nhau giữa các nghiên cứu.
Tóm lại, những nghiên cứu hiện nay không cho phép chúng ta kết luận vaccine nào có hiệu quả hơn hay vaccine nào có hiệu quả thấp.
Những lí do về cách thiết kế nghiên cứu, chọn nhóm tình nguyện viên, phương pháp phân tích, và tỉ lệ nhiễm trong quần thể có ảnh hưởng đến hiệu quả vaccine. Tất cả 3 vaccine đề cập đều đã qua nghiên cứu cẩn thận, dữ liệu minh bạch và đã công bố, và được giới khoa học đánh giá độc lập, chúng ta có thể tin vào chúng.
Lại có bạn ngại tiêm vaccine AZ vì đọc tin tức thấy nhiều phản ứng phụ (thậm chí tử vong) sau khi tiêm vaccine này.
Nhưng các bạn ấy không biết hay không chú ý rằng các vaccine khác như Pfizer và Moderna cũng có phản ứng phụ, kể cả tử vong, với tỉ lệ giống như vaccine AZ. Nhưng các phản ứng đó và cả tử vong có thể chẳng dính dáng gì đến vaccine.
Chẳng hạn như số ca có phản ứng phụ cần đến bác sĩ hay nhập viện sau liều thứ 2 của vaccine AZ là 0.7% (tức 7 trên 1000 người), và đối với vaccine Pfizer là 1.8% (18 trên 1000 người). Do đó, không có cái gọi là 'vaccine xịn'.
Cần nhớ rằng những con số về hiệu quả vaccine là được rút ra từ và áp dụng cho một quần thể (population), chớ không áp dụng cho 1 cá nhân.
Như tôi từng nói trước đây, mỗi cá nhân chẳng hưởng bao nhiêu lợi ích từ việc tiêm vaccine, nhưng qua tiêm vaccine mỗi chúng ta đóng góp cho cộng đồng (để giúp tạo ra miễn dịch cộng đồng), và đó chính là ý nghĩa thật của tiêm vaccine.
