Kênh đào Panama
Thăm viếng Gatún Locks
Một chút lịch sử
Kênh Panama là kết quả của sự rất sốt sắng, can đảm của nhiều nhân vật thuộc thế kỷ 16 khi người Bồ đào nha (Spaniards) đặt chân đến Isthmus. Kể từ thời gian đó, mộng xây một đường thủy xuyên qua Panama đã được khơi mào bởi nước Pháp vào thời điểm 1880, nhưng vì vấn đề tài chính, nhân viên bị chết quá nhiều do bệnh tật nên Pháp đành phải hủy bỏ mộng ước này. Sau khi lấy lại được độc lập vào năm 1903, Panama thương lượng một thỏa hiệp với USA để thiết kế một kênh quan trọng chưa từng có trong lịch sử. Công việc kênh đào hoàn tất vào ngày 15 tháng 8, năm 1914. Qua thỏa hiệp, USA có quyền lợi rất nhiều trong việc quản trị kênh đào cho đến năm 1999 thì USA đồng ý cho Panama giữ quyền quản trị kênh Panama theo thoả ước Torrijos -Carter mà Panam đã thương lượng với chính quyền USA từ năm 1977. Như thế thoả ước về giao thông đường thủy này đã cho phép chính quyền Panama hoàn toàn quản trị kênh Panama từ năm 1999 cho đến hiện tại.
Kênh Panama có lợi ích cho thủy lộ ra sao?
Kênh Panama được dùng để làm giảm bớt thời gian các tàu thương mại chuyên chở hàng hoá khỏi phải đi vòng xuống tận mỏm phía dưới của Nam Mỹ (Drake passage và Cape Horn) để di chuyển qua lại từ hai đại dương Thái bình dương và Đại tây dương. Như thế làm giảm được thời gian chuyên chở, đỡ nguy hiểm khi tàu phải đi qua những vùng không mấy an ninh. Đường thủy đặc biệt kênh Panama này dài cỡ 82 km và được thực hiện ở điểm hẹp nhất của eo đất Panama và Mỹ Châu.
Dùng hệ thống những locks (âu thuyền) có hai hàng locks (lanes) để dâng mực nước trong lock lên cao và như thế nâng tàu bè trong lock lên mực nước biển, sau đó cửa locks được mở ở đầu thông ra biển, để tàu thuyền đi ra khỏi locks, sau khi tàu ra khỏi lock mực nước trong lock lại được hạ thấp xuống và sẵn sàng để đón tàu khác vào lock. Nước dùng để dâng cao hay hạ thấp trong lock được hút từ hồ Gatun bởi trọng lực và đổ vào locks qua một hệ thống cống nước ngang (culvert) chính nằm dưới những phòng locks (chambers) của tường giữa và hai bên cạnh của hệ thống locks.
Sơ đồ của toàn diện kênh đào và hồ nhân tạo cho đến thời điểm cuối năm 2013 như sau.
Trong khi trên địa cầu Đại Tây dương (Atlantic sea) ở phía đông của của eo đất và Thái Bình dương (Pacific sea) ở phía tây, hướng chính của kênh lộ từ Atlantic sang Pacific lại là tây bắc qua đông nam bởi vì dạng đặc biệt của eo đất Trung mỹ tại điểm thành lập kênh đào .
Nếu tàu thuyền đi từ Caribbean sea (Atlantic ocean) qua Pacific Ocean (từ locks biển Đại tây dương qua locks biển Thái bình dương) thì lộ trình kênh Panama hoạt động như sau:
1-Từ điểm vào tại cửa Atlantic, tàu vào vịnh Limón, một cảng thiên nhiên dài 5.4 miles (8.7 km) cung cấp cửa vào vùng nước sâu có nhiều cơ sở để trao đổi hàng hóa. Tàu đi tiếp cỡ 2 mi (3.2 km) thì đến locks Gatun cửa Atlantic sea.
2-Gatun locks: Lock gồm hai bộ lock (2 sets), có bực thang nước ba tầng dài tổng cộng là 1.2 miles (1.9 km) dâng tầu lên mực nước hồ Gatun cỡ 26 m trên mực nước biển.
Tầu vào Gatun locks có "mule" locomotives hai bên hướng dẫn
Vì bề ngang của locks rất hẹp, kề sát ngay sườn tầu nên khi vào locks, hai bên hông tầu đều có hai con lừa xe máy ("mule" locomotives) cột dây vào mạn tầu và hướng dẫn tầu đi thẳng đúng lối.
Tầu di chuyển ra khỏi lock, đi vào sông Gatún
3-Hồ nhân tạo Gatún tạo dựng sau khi thành lập đập Gatún, mang tàu thuyền đi trên hồ này cỡ 15 miles (24.2 km) xuyên qua eo đất Trung mỹ. Đây là cao điểm của dải kênh đào với nước từ sông Gatún và hệ thống locks để điều chỉnh mực nước. Sông Gatún được tạo dựng trên đường nước của sông Chagres. Sông Chagres là con sông thiên nhiên chảy ra biển Atlantic. Sông này với hai đập: đập Gatun và đập Madden dùng để điều chỉnh mực nước trong hồ Gatún, và là con sông chảy ra cả hai biển Atlantic và Pacific tại vùng eo đất này. Hai hồ nhân tạo Alajuela và Gatún đã được thiết kế và tạo dựng trên con đường nước chảy của sông thiên nhiên Chagres. Nằm phía đông của hồ Gatún, hồ nhân tạo Alajuela nhỏ hơn được tạo để chứa nước bổ xung cho kênh đào. Đập chắn Madden từ hồ Alajuela này điều hòa dẫn nước chảy vào sông thiên nhiên Chagres trước khi đến đường xẻ Culebra.
4-Đường xẻ Culebra/Gaillard Cut dài 7.8 miles (12.6 km) phân chia lục địa, nằm xuyên qua dưới cầu Centennial.
5-Đi qua Culebra Cut thì sẽ đến ngay Pedro Miguel lock, lock này chỉ có một tầng dài 0.87 mi (1.4 km). Lock này dùng để điều chỉnh phần xuống của kênh đào Panama tới mực nước mong muốn (9.5 m) trước khi đến Miraflores locks (hay điều chỉnh phần lên cho tàu vào Culebra cut cùng Gatun lake từ cửa Pacific sea trước khi đi vào Gatun lake và Gatun locks của cửa ra Atlantic sea).
Miraflores locks với Trung tâm quan sát
6-Qua khỏi Pedro Miquel lock thì tàu sẽ đi vào một hồ nhân tạo khác là hồ Miraflores, hồ này dài cỡ 1.1 mi (1.8 km) và ở cao độ 54 ft (16.5 m) trên mực nước biển.
7-Và sau cùng là hệ thống âu thuyền Miraflores (Miraflores locks) dài 1.1 mi (1.8 km. Lock Miraflores có hai bộ locks (2 sets), và hai bậc thang nước, locks Miraflores sẽ mang mực nước xuống tổng cộng là 54 ft (16.5m) để trở lại mực nước biển. Như thế tổng cộng hai locks (Pedro Miguel 9.6 m + Miraflores 16.5m = 26.1 m) đã điều chỉnh mực nước lên cao hơn 26 m trong hồ Gatun tàu đi qua kênh Panam và trở lại mực nước biển sau khi ra khỏi kênh.
8-Ra khỏi Miraflores locks, là cảng Balboa nơi có nhiều cơ sở để trao đổi hàng hóa, với thành phố Panama nằm gần đó, và sau đó tàu sẽ đi qua dưới gầm cầu Americas, và sau đó sẽ đi tiếp 8.2 mi (13.2 km) để ra khỏi đường nước kênh đào Panama tiến tới Pacific Sea (vịnh Panama).
Mở rộng kênh đào Panama.
Được biết kênh Panama hiện đang tiếp tục mở rộng với bộ locks mới thứ ba tại vùng Gatun lock và Miraflores lock. Cả hai bộ locks mới sẽ có một hang/lane, có độ sâu sâu hơn vào lòng hồ Gatun, có chiều dài dài hơn trong lock và có bề ngang rộng hơn để sửa soạn đón những tàu lớn hơn.
Bộ locks thứ ba tại Gatun và tại Miraflores, mỗi tầng có 3 khoang nước bên cạnh
Bộ lock mới tại cửa Đại tây dương nằm ở phía đông bộ lock Gatún dẫn vào kênh sông Gatún. Bộ lock mới cửa thông ra Thái bình dương nằm ở phía tây nam của bộ lock Miraflores, thiết kế không qua hồ Miraflores, không có hai locks riêng biệt như Pedro Miguel và Miraflores. Cả hai locks cửa Atlantic và Pacific đều chỉ có một set lock duy nhất, bậc thang ba tầng. Bên cạnh mỗi tầng lock có 3 khoang nước, tổng cộng 9 khoang nước cho ba tầng thang của bộ locks mới. Bộ lock cửa Pacific bắt đầu lộ trình mới ngay sau khi qua dưới gầm cầu Centennial.
Khác biệt là hai cánh cổng khóa nước trong locks được thay thế bằng cổng trượt ngang, lock mới có bề dài 1,400 ft (427 m), rộng 180 ft (55m) , sâu 60 ft (18.3 m). Locks mới này cho phép tàu lớn hơn với sườn ngang 160 ft (49m), có chiều dài đến 1,200 ft (366m), và khoảng cách từ đường nước đến đáy tàu là 50 ft (15 m) đi qua. Tàu cỡ này được coi như tương đương với tàu chứa cỡ 12,000 container 20 ft (6.1 m)/TEU.
Khác biệt là hai cánh cổng khóa nước trong locks được thay thế bằng cổng trượt ngang, lock mới có bề dài 1,400 ft (427 m), rộng 180 ft (55m) , sâu 60 ft (18.3 m). Locks mới này cho phép tàu lớn hơn với sườn ngang 160 ft (49m), có chiều dài đến 1,200 ft (366m), và khoảng cách từ đường nước đến đáy tàu là 50 ft (15 m) đi qua. Tàu cỡ này được coi như tương đương với tàu chứa cỡ 12,000 container 20 ft (6.1 m)/TEU.
Các locks mới này sẽ có đường nước mới gồm một kênh dài 3.8mi (6.2 km) bắt đầu từ Miraflores đến đuờng xẻ Gaillard, men theo hồ Miraflores. Mỗi kênh sẽ rộng 715 ft (218m) để các tàu hậu Panamax qua đuợc. Đường xẻ Gaillard và kênh qua hồ Gatún được mở rộng đến 918 ft (280m) trên các phần thẳng và cỡ 1,200 ft (366 m) qua các phần cong. Mực nước tối đa trong hồ Gatún sẽ đuợc nâng cao hơn từ cỡ 87.5 ft (26.7 m) lên 89 ft (27.1 m).
Sơ đồ bộ locks mới thứ ba tại cửa Atlantic chụp tại Trung tâm Quan sát sự bành trướng kênh Panama
Tầu chở hàng trên kênh Panama chứa container FEUs
Tường bộ lock mới đang xây cất
Nói về đơn vị chuyên chở trên tàu bè hay xe lửa, chúng ta nghe nói đến TEU và FEU.
Nói chung tiêu chuẩn của các container là có độ dài 20 ft (6.1 mét), sức chứa đo theo TEU (Twenty-foot Equivalent Units) có kích thước dài 20 ft, rộng 8 ft, cao 8.5 ft (thể tích cỡ 39m3 ). Sức chứa của 1 FEU (Fourty-foot Equivalent Units) bằng 2 TEUs. Những hộp kim loại/containers TEU và FEU với tiêu chuẩn như trên giúp chuyên chở hàng hóa đuợc dễ dàng khi phải chuyển giao qua các phương tiện chuyên chở như tầu bè, xe lửa hay xe hơi vận tải. Với kênh Panama hiện tại, tàu bè chuyên chở qua lại chỉ có thể chứa được tối đa là 5,,000 TEUs. Với đuờng kênh mới trong tương lai tầu lớn hơn có thể chuyên chở được gấp ba lần cỡ 12,000 đến 13,000 TEUs. Theo tài liệu thì hiện nay hàng năm có cỡ 14,000 tàu bè đủ loại qua lại trên kênh Panama và 70% là tầu vận tải từ những bờ biển Hoa kỳ.
Containers chuyên chở trên tàu tính theo TEU
Một FEU =2 TEUs
Lệ phí đi qua kênh Panama
Những tàu vận tải hàng phải trả $82 cho một container TEU chứa hàng, hay $74 cho một container TEU rỗng. Hiện nay giá biểu có thể tăng cao hơn nữa. Tàu cũng phải trả lệ phí khác như tàu nhỏ kéo theo (tugboats), cùng trợ giúp của "mule" locomotives gồm dây kéo và nhân viên lái "xe lừa máy". Như thế tính chung vào thì một tàu thí dụ như chứa 4,500 containers TEU sẽ phải trả ước lượng là $450,000 một lần đi ngang qua kênh Panama. Tiền này phải trả trước khi tàu vào vùng kênh đào và phải là tiền mặt (trả qua hệ thống wire transfer).
Với tàu du lịch đi qua kênh Panama, tàu phải trả $134/ một giường. Nếu giường trống thì phải trả $108/một giường. Lệ phí qua kênh Panama cũng thay đổi tùy theo kích thước của tàu. Với tàu nhỏ dài kém 50 ft thì lệ phí là $800. Từ 51-80ft thì là $1,300. Từ 81-100 ft là $2,000. Nếu dài hơn 100 ft thì phải trả cỡ từ $1,500 đến $3,200.
Vào năm 2008 được coi là lệ phí cao nhất, du thuyền Disney đã trả USD 331,200 khi đi ngang kênh Panama từ Tây sang Đông. Rồi năm 2010, Tàu Norwegian Star đã trả $375,600 lệ phí. Nhưng rồi phí tổn mỗi ngày một tăng, và hiện nay tàu du lịch tùy theo sồ giường trên tàu, có thể phải trả đến mức gần $400.000 cho một chuyến, thí dụ như chiếc tàu Island Princess đã trả trước $380,000 để được đi ngang qua kênh Panama (full transit) vào tháng 11 năm 2012.
Thăm viếng
Trong hơn 10 năm qua có cỡ 5 triệu người, hầu hết đều là du khách từ các nước ngoài, đã đến những địa điểm để nhìn, quan sát sự di chuyển qua kênh Panama. Địa điểm thăm viếng gồm trung tâm cửa lock Miraflores (Pacific sea), trung tâm quan sát sự bành trướng dự án kênh Panama tại biển Atlantic, và trung tâm Gatún tại cửa lock Atlantic. Nhiều người thăm viếng nhất là trung tâm quan sát tại Miraflores locks. Nếu tàu du lịch đi theo chiều từ Pacific sea đến Atlantic thì có thể đi thăm trung tâm Miraflores. Nếu tàu đi từ Atlantic qua Pacific thì sẽ có thể thăm viếng trung tâm Gatún lock và Trung tâm Quan sát sự Bành trướng Kênh Panama.
Tháng 11, năm2013 vừa qua, Phó Tổng thống Hoa Kỳ Joe Bidden đã đến thăm Panama và gặp Tổng thống Panama Ricardo Martinelli để bàn thêm về dự án phá triển kênh Panama. Dự án lớn lao này đã được ước lượng phí tổn cỡ 5.25 tỷ đến 6 tỷ Mỹ kim. Sự bành trướng này được dự trù là sẽ hoàn tất vào nửa năm chót 2015, đường kênh mới sẽ cho phép những tàu lớn hơn mệnh danh post-Panamax đi qua với trọng tải lớn hơn cỡ 3 lần những tầu hiện đang đi ngang kênh Panama. Những cảng bên phía đông (east coast) của Mỹ cũng sẽ phải sửa soạn lại đào vét sâu xuống lộ trình đường nước mà tầu đi ngang cùng trang bị thêm những cần trục (cranes) lớn post-Panamax. Hiện nay chỉ có hai cảng Norfolk và Baltimore là đủ sâu để có thể để những tầu post-Panamax đi ngang. Những cảnh khác của Hoa kỳ như cảng New-York/New Jersey, cảng Miami , cảng Everglades sẽ đều phải canh tân cho sâu hơn.
Kết luận
Nói chung một tàu bắt đầu từ lúc đi vào kênh Panama cho đến khi ra khỏi kênh từ chiều Atlantic đến Pacific hay ngược lại cũng mất cỡ 9 giờ. Du thuyền mà chúng tôi đi vào kênh từ 6AM và ra khỏi vào lúc 3PM.
Muốn xem xét và biết rõ sinh hoạt của kênh Panama thì du khách nên mua vé một chuyến (excursion) thăm viếng Gatún locks nếu đi từ cửa Atlantic, hay Miraflores locks nếu vào từ cửa Pacific để có thể thấu triệt lịch sử và những diễn biến trên kênh (tàu thường đóng neo một ngày ở cảng gần đó trước khi tầu đi vào kênh Panama).
Muốn xem xét và biết rõ sinh hoạt của kênh Panama thì du khách nên mua vé một chuyến (excursion) thăm viếng Gatún locks nếu đi từ cửa Atlantic, hay Miraflores locks nếu vào từ cửa Pacific để có thể thấu triệt lịch sử và những diễn biến trên kênh (tàu thường đóng neo một ngày ở cảng gần đó trước khi tầu đi vào kênh Panama).
Thăm viếng, đi qua và hiểu rõ hơn về kênh Panama sau chuyến du lịch Panama Canal và sau chuyến du lịch Ai Cập cùng thăm viếng kênh Suez vài năm trước đây, là những kinh nghiệm đáng nhớ. Với những ai ưa thích du lịch thì thăm viếng Panama Canal là một chuyến không thể thiếu được. Và nếu chưa đi cũng như không vội chi thì thăm Panama Canal vào cuối năm 2015 có thể sẽ được chiêm ngưỡng đường kênh Panama mới dự trù khánh thành vào nửa năm cuối của 2015.
Sóng Việt Đàm Giang
