Hải Di Nguyễn
BBC News Tiếng Việt
James Austin McDowell, hay Jimmy, nhân vật chính của phim tài liệu “Jimmy in Saigon”
Trong tháng Mười vừa qua, tại Viet Film Fest, liên hoan phim quốc tế lớn nhất của người Việt trên thế giới, có một phim tài liệu thú vị là “Jimmy in Saigon” (2022).
Đây là một trong “những phim tài liệu đáng chú ý” được nhắc tới trong thông cáo báo chí của Viet Film Fest, và được đề cử Phim hay nhất.
“Jimmy in Saigon” kể về một người Mỹ lúc đầu đến Việt Nam để tham gia chiến tranh nhưng rời quân đội sau một thời gian ngắn và về nhà, nhưng sau đó trở lại Sài Gòn và chết ở Sài Gòn năm 1972.
Phim thú vị một phần vì đây là câu chuyện khá khác, về một người Mỹ sống ở Việt Nam trong giai đoạn chiến tranh nhưng là thường dân, và một phần vì đạo diễn làm phim về chính anh ruột, người anh ông không thực sự biết vì mới năm tuổi khi Jimmy qua đời.
BBC News Tiếng Việt đã có dịp xem qua bộ phim, và phỏng vấn đạo diễn Peter McDowell ngày 18/10.
“Jimmy in Saigon”: Đi tìm người anh đã mất
Khi Jimmy chết ở Việt Nam ở tuổi 24, Peter – em út trong nhà – lúc đó chỉ mới năm tuổi. Peter không thật sự biết anh mình vì lúc đó còn nhỏ, và vì Jimmy tham gia quân đội hoặc ở Việt Nam, nhưng lớn lên Peter vẫn cảm nhận được sự mất mát và đau khổ trong gia đình.
Mặt khác, trong thời gian dài Peter luôn cảm thấy có gì đó bí ẩn, và có nhiều câu hỏi không lời giải đáp, về cuộc đời và cái chết của Jimmy.
Vì sao Jimmy rời quân đội nhưng quyết định trở lại Sài Gòn?
Jimmy làm gì và sống thế nào ở Sài Gòn?
Jimmy thân với một gia đình người Việt – hai anh em Dũng và Luyến – và viết thư cho gia đình nói Luyến là bạn gái. Vậy Luyến là ai? Bà còn sống không? Chuyện gì xảy ra với gia đình họ sau chiến tranh?
Jimmy, không bị giết bởi chiến tranh, thật sự chết vì nguyên nhân gì?
Quan trọng hơn hết, Jimmy là người như thế nào?
Vì sao làm bộ phim?
Jimmy cùng với Dũng
Đạo diễn Peter McDowell làm bộ phim để tìm câu trả lời, tìm sự thật, và tìm hiểu về người anh mình chưa bao giờ thực sự biết.
Ông nói “Tôi muốn tìm hiểu thêm về Jimmy vì anh ấy giữ đời tư rất kín. Cũng có một số câu hỏi về khuynh hướng tình dục của anh ấy. Là một người đồng tính, tôi muốn biết xem mình có thể có một người anh đồng tính mà lúc trước tôi không biết không.”
Quá trình làm “Jimmy in Saigon”
Mẹ của Jimmy và Peter McDowell chọn không xem bộ phim
Bộ phim mất tổng cộng 12 năm để hoàn thành – bắt đầu năm 2010 và hoàn tất tháng 1/2022.
Ông Peter McDowell cho biết “Lúc đầu tôi nói với cha mẹ mình đang làm một dự án sử truyền miệng (oral history project), để tìm hiểu về Jimmy. Tôi không hẳn nói sẽ làm mọi thứ công khai.
“Nhưng thời gian trôi qua và tôi nhận ra mọi người quan tâm và muốn nghe câu chuyện của anh tôi, câu chuyện của gia đình tôi, và khi đó tôi nói với gia đình là sẽ làm thành phim tài liệu cho khán giả xem.”
Ông nói bộ phim mất thời gian rất lâu để hoàn thành vì phải tìm thông tin, tìm người và địa chỉ, và cũng phải quyên tiền để làm phim.
“Không có tiền nhà nước để làm phim tài liệu, vì xin được quỹ làm phim (grant) cũng rất khó. Tôi quyên góp được 200.000 USD từ 650 người tài trợ. Cái tôi lúc đầu tập trung vào khi quyên tiền là để đi Việt Nam. Tôi quyên góp được khoảng 20.000 USD năm 2016, nhờ thế có thể tới Việt Nam và đó là lần đầu chúng tôi quay phim ở Sài Gòn.”
Trong một thời gian dài ông “không chắc có thể hoàn thành bộ phim, và không muốn nói là chẳng tìm thấy gì. Nhưng tôi có một phát hiện quan trọng năm 2018 và từ đó có thể hoàn tất bộ phim.”
Tuy nhiên, phải đến đầu năm 2022 bộ phim mới làm xong, một phần vì để quyên tiền để dựng phim, làm thêm hoạt hình, v.v.., và một phần vì mọi thứ bị trì hoãn do đại dịch Covid.
“Jimmy in Saigon” được công chiếu lần đầu tiên lại liên hoan phim của BFI ở Anh Quốc vào tháng Ba.
Ngoài một số tiếc nuối được nhắc đến trong chính bộ phim, ông cũng nói “Tôi tiếc là không thể gặp và nói chuyện một số người mà không có máy quay và máy ghi âm, nhưng không còn cách nào khác. Một trong những hy sinh khi làm phim tài liệu là không có những khoảnh khắc riêng tư, thân mật hơn với người mình gặp.”
Thời gian ở Sài Gòn
Ông Peter McDowell khi nhỏ cứ tưởng anh mình tử trận.
“Khi cha mẹ nói với tôi anh ấy trở lại [Sài Gòn], tôi không hiểu lý do.”
Về thời gian Jimmy trong quân đội, ông nói “Ấn tượng của tôi là anh ấy có cảm xúc khá phức tạp về quân đội. Anh ấy không thích quân đội Mỹ, không tin vào cái họ đang làm, dựa theo những gì viết trong thư từ… nhưng mặt khác quân đội đem lại hệ thống (structure) và kỷ luật, có quy tắc và quy định phải làm theo, và điều đó tốt cho anh ấy.”
“Điều mỉa mai là Jimmy có hệ thống nhưng sau đó từ chối quân đội, và rời quân đội sớm nhất có thể.”
Jimmy ở trong quân đội từ mùa hè 1970 tới tháng 1/1971.
“Gần như ngay lập tức, anh ấy muốn trở lại, không phải trong quân đội mà với tư cách thường dân.”
Ông cho rằng Việt Nam và Hoa Kỳ là hai quốc gia rất khác nhau và “một số người Mỹ bị cuốn hút bởi văn hóa Việt Nam, và một số người Việt bị cuốn hút bởi người Mỹ. Tôi nghĩ là Jimmy yêu văn hóa Việt Nam, vì nó rất khác với văn hóa nơi anh ấy lớn lên.”
“Tôi cũng nghe nói là ở đó trong thời gian chiến tranh có phần nào như Miền Tây hoang dã (Wild West) … người ta bị hút bởi cảm giác mạo hiểm. Tôi rất hiểu thực tế nhiều gia đình tan nát, vì đó là nội chiến, nhưng với một số người nước ngoài như anh tôi, sống ở đó lại đầy kích thích, như adrenaline rush.”
Ông Peter McDowell cũng nói “Anh tôi rất yêu quý Việt Nam. Tôi không biết mọi thứ sẽ thế nào, nhưng ngay khi tới Việt Nam lần đầu năm 2016, tôi cũng yêu Việt Nam.”
“Tôi muốn trở lại. Tôi cũng định sống ở Việt Nam một thời gian, không biết bao lâu, có lẽ vài năm.”
Sau khi hoàn tất
Trong thời gian làm “Jimmy in Saigon” và sau khi hoàn thành, ông Peter McDowell cảm thấy gần gũi với anh mình hơn, và được gặp nhiều người từng biết Jimmy.
Bộ phim cũng giúp mọi người trong nhà hiểu hơn về Jimmy, và thẳng thắn với nhau hơn.
Đây là bộ phim đầu tiên của ông, dài 89 phút (trước đó ông đã làm một phim ngắn).
Về tương lai, ông nói sẽ phải vài năm nữa mới nghĩ đến chuyện làm phim khác. Điều ông đang tập trung hiện nay là đưa “Jimmy in Saigon” trình chiếu ở nhiều nơi trên thế giới, và hy vọng trong năm 2023, bộ phim có thể được chính thức phát hành rộng rãi.
“Tôi nghĩ điều quan trọng là người Việt có thể xem được bộ phim. Tôi đang tìm kiếm cơ hội để chiếu phim ở Việt Nam, hoặc chiếu cho các cộng đồng người Việt trên thế giới.”
