- Kỳ 1: Kinh xưa rày đã thành đường
Chiều cuối tuần, những đôi trai gái đưa nhau lên phố đi bộ Nguyễn Huệ rồi dạo bước qua đường Lê Lợi, trung tâm TP.HCM.
Đại lộ Bonard (Lê Lợi), nhìn từ Nhà hát lớn hồi đầu thế kỷ 20 - Ảnh tư liệu
Họ nhìn ngắm đại lộ xưa cũ bây giờ ra sao sau bao năm bị "lô cốt" quây kín để làm ga ngầm metro. Gần đây, báo chí rộ thời sự nên làm mái che hay tái trồng cây xanh trên con đường rộng đẹp này càng làm nhiều người tò mò hơn nữa.
Ngắm nhìn đôi uyên ương đang chụp ảnh cưới trước cửa khách sạn REX, bà Trần Thị Phượng tâm sự: "Tôi chưa hình dung được đường phố thân quen này nếu làm mái che thì sẽ như thế nào, đẹp xấu ra sao. Bởi trong ký ức đời người hơn 75 tuổi như tôi, đại lộ Lê Lợi luôn là màu xanh của cây cối tỏa bóng mát rượi".
Thuở còn kinh đào
Bà Phượng là người Hà Nội di cư vào Sài Gòn từ năm 1954. Lên bến tàu Bạch Đằng sau những ngày vật vã say sóng, cô bé Phượng ngày ấy đã ngơ ngác nhìn những con đường Nguyễn Huệ, Lê Lợi (mà thời điểm đó còn mang tên Pháp - Charner và Bonard) lùi dần về phía sau để chuyến xe chở người di cư đưa cô và mẹ cha về khu Tân Chí Linh.
Chợ Bến Thành xây xong năm 1914, đường Bonard (Lê Lợi) đã được kéo dài thêm từ Mac Mahon (Nam Kỳ Khởi Nghĩa) đến đây và trở nên sầm uất nhanh chóng - Ảnh tư liệu
Rồi đến ngày Phượng lớn lên thành nữ sinh Trường Áo Tím (nay là Trường THPT Nguyễn Thị Minh Khai) và Đại học Văn Khoa (nay là Trường ĐH Khoa học xã hội và Nhân văn TP.HCM), cô càng ắp đầy kỷ niệm với đại lộ Lê Lợi, Nguyễn Huệ mà lứa nữ sinh Sài Gòn thập niên 1960 như cô vẫn ví von là đại lộ tình yêu, nơi hẹn hò của tuổi mộng mơ...
Nhưng đó là câu chuyện của những con đường đẹp nhất nhì thành phố khi đã được gỡ bỏ tên Pháp để vinh danh anh hùng nước Việt. Ngược thời gian trở lại cuối thế kỷ 19, đại lộ Lê Lợi cũng như Nguyễn Huệ đều có nguồn gốc từ hai con kênh đào mà ít người đời sau còn biết.
Trong cuốn Sài Gòn năm xưa, học giả Vương Hồng Sển kể rằng: "Những con đường như Bonard (Lê Lợi), Charner (Nguyễn Huệ), de la Somme (Hàm Nghi), Pellerin (Pasteur) xưa kia đều là kinh rạch sau này lấp đi, tức nhiên buổi đó đi đến đâu cũng gặp toàn nước là nước...".
Vương Hồng Sển sinh năm 1902, khi ông đủ tuổi biết chuyện thì những con kinh này đều đã thành đường phố rồi, nhưng sự tìm hiểu của ông về Sài Gòn là chuẩn xác.
Trong các tài liệu người Pháp cũng ghi rõ nếu như đường Charner được hình thành từ lấp kinh đào Chợ Vải, thì nền đường Bonard chính con kênh đào Gallimard.
Con kinh này dài khoảng 0,8km, được đại úy công binh Gallimard tổ chức đào vào khoảng năm 1861 - 1862 xuyên qua "giữa vùng đầm lầy sau khi chiếm xong Sài Gòn" - như phát biểu của viên thiếu tá Bovet tại phiên họp Ủy hội thành phố Sài Gòn ngày 19-11-1867.
Trên bản đồ thành phố thời vừa bị xâm chiếm ấy, nếu nhìn từ hướng sông Sài Gòn vào, kênh Gallimard giao với đoạn cuối tả ngạn kênh Chợ Vải.
Vì đây là khu vực đầm lầy nên việc đào kênh Gallimard ngoài mục đích thủy lộ còn tiêu thoát nước ra sông Sài Gòn và lấy đất đắp nền để phát triển thành phố về sau.
Thuở mới đặt những viên gạch đầu tiên của Hòn ngọc Viễn Đông ấy, khu vực trung tâm thành phố này còn có rạch Cầu Sấu là tiền thân của đường Hàm Nghi mà người Pháp đặt tên ban đầu là rue No.3, tức đường số 3, và sau lại tiếp tục mấy lần thay tên đổi họ nữa mới mang tên cuối Pháp cùng là Boulevard de la Somme, cho đến năm 1955 thì bị hạ xuống để trang trọng đặt tên Hàm Nghi - vị vua yêu nước người Việt.
Và giao với kinh đào Gallimard còn có một kinh đào nữa mang tên viên đại tá Pháp Oliver, là tiền thân của đường Pasteur bây giờ...
Trở lại với kinh Gallimard, tức đại lộ Lê Lợi về sau. Khi người Pháp cho đào xong con kinh này đã đặt tên con đường bên bờ là rue No.13 (đường số 13).
Tuy nhiên, dòng đời con kinh này ngắn ngủi như số phận của những con kinh khác trong công cuộc đào rồi lấp của người Pháp.
Nó chỉ thông dòng chảy được ít năm trước khi bị lấp vào khoảng thập niên 1870 - 1880 để hình thành đại lộ Bonard - tên phó đề đốc hải quân Pháp từng giữ chức vụ Thống đốc Nam Kỳ.
Thuở đầu đại lộ này chỉ tới đường Mac Mahon (Nam Kỳ Khởi Nghĩa), mãi đến năm 1914 mới nối tới khu vực Halles centrales mà ngày nay là chợ Bến Thành...
Soi bóng đại lộ Lê Lợi
Ngược dòng thời gian trong ký ức của bà Trần Thị Phượng thập niên 1960 và nửa đầu 1970 của thế kỷ 20, hai đại lộ Lê Lợi cùng Nguyễn Huệ đã đậm sâu hồn cốt sang trọng, trí thức và cả tình yêu lãng đãng của tuổi trẻ.
Lịch sử từ thuở đầu lấp kinh để tạo lập đại lộ này, người Pháp đã nhanh chóng nâng cấp nó lên tầm trung tâm với nhiều công trình bề thế và nghệ thuật dù đã vắt qua mấy thế kỷ.
Có rất nhiều tòa nhà lịch sử soi bóng đại lộ Lê Lợi, nhưng điểm nhấn bậc nhất chắc chắn bất cứ ai cũng phải kể đến đầu tiên là Nhà hát lớn mà ngày nay mang tên Nhà hát thành phố Hồ Chí Minh.
Nhà hát Lớn Sài Gòn, "tháp ngà" tô điểm vẻ đẹp cho đầu đường Bonard (Lê Lợi) - Ảnh tư liệu
Tọa lạc ngay vị trí tuyệt đẹp công trường Lam Sơn, nhìn ra bùng binh Lê Lợi - Nguyễn Huệ và có thể phóng tầm mắt nhìn suốt đại lộ Lê Lợi đến tận chợ Bến Thành, nhà hát này như một đại đóa hoa quý phái trường tồn tạo điểm nhất cho khởi đầu đại lộ Lê Lợi cũng như cả khu vực trung tâm thành phố.
Công trình nghệ thuật được tạo tác bởi các kiến trúc sư Félix Olivier, Ernest Guichard và Eugène Ferret, được xây dựng từ năm 1898 và hoàn thành vào năm 1900.
Người Pháp đã xây dựng khá nhanh để có "tháp ngà" biểu diễn nghệ thuật đẳng cấp thay cho những nơi biểu diễn tạm trước đó ở nhà gỗ của Dinh thủy sư đề đốc và nhà hát tạm tại vị trí khách sạn Caravelle hiện nay.
Trải cùng bao cuộc bể dâu lịch sử chiến tranh, Nhà hát lớn từng bị ném bom, đóng cửa, rồi trở thành nơi tạm cư cho kiều dân Pháp ở thời điểm 1954. Đến thời kỳ cộng hòa sau 1955, tòa nhà lộng lẫy để biểu diễn nghệ thuật này được tu sửa nhưng lại biến thành trụ sở nghị viện.
Mãi sau năm 1975, Nhà hát lớn mới được trả lại đúng chức năng của mình và tiếp tục trải qua mấy lần sửa sang, trong đó có lần sửa để kỷ niệm 300 năm Sài Gòn - TP.HCM.
Nếu như đầu đường Lê Lợi là "tháp ngà" nghệ thuật vừa kể trên, thì cuối đại lộ này lại là chợ Bến Thành - nơi kinh doanh sầm uất, sang trọng nhất nhì thành phố.
Ngày nay, dạo bước trong ngôi chợ thênh thang, chắc chắn ít người biết tiền thân chợ Bến Thành lại nằm bên đường Nguyễn Huệ ngày nay mà xưa còn là kinh Chợ Vải. Học giả Vương Hồng Sển với cuốn Sài Gòn năm xưa đã kể lại rằng: "Nói về vùng Chợ Mới như ngày nay ta thấy, xưa kia là một ao sình lầy nước đọng...
Năm 1913, người Pháp lấy ao vũng xây nhà chợ có làm lễ lạc thành trọng thể gọi là lễ "khai tân thị". Chợ này ở gần chỗ bến nước của thành xưa nên gọi là chợ Bến Thành cho đến nay vẫn gọi như thế...".
Khi chợ Bến Thành xây dựng xong, đại lộ Lê Lợi cũng được kéo dài tới tận ngôi chợ mới này. Rồi thêm một quảng trường thênh thang trước cổng chợ, một nhà ga xe lửa mới cùng hàng loạt cửa tiệm, công ty, nhà hàng, khách sạn nổi tiếng hai bên đường đã nâng tầm Lê Lợi thành một đại lộ hào hoa, sang trọng mà bất cứ ai đến Sài Gòn không thể không dạo bước ghé thăm...
Đường Lê Lợi đầu tháng 4-2023 dù thiếu bóng mát nhưng các đôi vẫn chụp ảnh cưới lãng mạn - Ảnh: QUỐC VIỆT
Mỗi chiều thứ bảy, tại bệ này có mấy chú lính san đá trỗi nhạc Tây cho đồng bào ta thưởng thức", học giả Vương kể về thuở đầu của bùng binh bồn kèn, nơi giao nhau của đại lộ Lê Lợi và Nguyễn Huệ.
- Kỳ 2: Những người in dấu đại lộ Lê Lợi
Từ thuở đầu thế kỷ 20, đâu chỉ người Pháp gầy dựng cơ nghiệp, mà chính nhiều người Việt cũng góp phần tạo nên danh tiếng cho đại lộ Bonard, tức Lê Lợi sau này...
Quán cá phê nhạc ở số 8 Bonard (Lê Lợi) đầu thế kỷ 20 - Ảnh tư liệu
Còn nhớ hơn thập niên trước, người viết bài này hữu duyên được đưa một người con của thương gia từng gắn bó với đại lộ Lê Lợi trước năm 1975, trở về thăm chốn xưa. Anh là Lê Quang Trí, con ông Lê Quang Mỹ, thương nhân chuyên cung cấp văn phòng phẩm cho các tiệm bán mặt hàng này ở đại lộ trung tâm Sài Gòn.
Dạo thăm Lê Lợi, rồi qua Nguyễn Huệ, Hàm Nghi, Lê Lai, Nguyễn Trãi, anh Trí bất ngờ tâm sự: "Người trước thật hay, toàn đặt tên các anh hùng nước Việt cho trung tâm thành phố".
Trở lại con đường sầm uất
Mùa xuân năm 2010, anh Trí vừa tròn 37 tuổi, chỉ hiểu Sài Gòn - TP.HCM qua lời cha kể rằng đến gần cuối tháng 4-1975, ông vẫn còn giao hàng ở đại lộ Lê Lợi và chưa kịp nhận tiền thì di tản trên một trong những chuyến bay cuối cùng từ phi trường Tân Sơn Nhất.
Ông Mỹ dặn dò con có dịp về quê hương, nhớ ghé thăm Lê Lợi, đại lộ một thời sầm uất mà ông từng gầy dựng cơ nghiệp thương gia.
Và suốt ngày hôm ấy, tôi đã dẫn anh Trí cùng người yêu sắp cưới của mình đi dạo phố Lê Lợi, Nguyễn Huệ, rồi xuôi về đường Nguyễn Trãi ăn phở Lệ và dành thời gian cho đôi lứa mua sắm đồ cưới ở đầu con đường như phố thời trang này.
Cô Hà, vợ sắp cưới của anh Trí, cứ tấm tắc khen quần áo quê hương sao đẹp và rẻ thế. Còn anh Trí thì có vẻ xúc động thật sự khi được thả bước trên những con phố nơi cha mẹ mình từng làm nên duyên phận và in dấu cuộc đời...
Nhưng đó là câu chuyện đầu thập niên thứ hai của thế kỷ 21. Ngược dòng thời gian trở lại hơn 100 năm trước, đại lộ Bonard (năm 1955 được đổi tên Lê Lợi) của thành phố Sài Gòn cũng đã rất sầm uất và trở thành con đường lý tưởng cho nhiều thương gia, công chức quan trọng tìm chốn an cư, tạo dựng sự nghiệp.
Và tuy không được thế "đắc địa" thẳng từ sông Sài Gòn lên như đại lộ Charner (đường Nguyễn Huệ), nhưng đại lộ Bonard đã nhanh chóng có những tòa nhà in dấu nhiều nhân vật quan trọng của Sài Gòn buổi ban đầu đặt nền móng dựng xây Hòn ngọc Viễn Đông.
Khách sạn continental cổ kính - Ảnh: Tư liệu
Niên giám Đông Dương năm 1908 từng dành nhiều giấy mực cho đại lộ Bonard. Nên nhớ giai đoạn này, đường Bonard, tức Lê Lợi, mới chỉ khởi đầu từ vị trí Nhà hát Lớn (Nhà hát TP.HCM nay) tới ngã tư giao với đường Mac Mahon (Nam Kỳ Khởi Nghĩa) mà chưa được nối dài tới Bến Thành như năm 1914 khi ngôi chợ lớn nhất nhì thành phố được xây dựng xong.
Lần giở lại những trang niên giám ố màu thời gian, có nhiều nhân vật đặc biệt ở Bonard, nhưng đầu tiên có lẽ phải nhắc đến gia đình giáo sư Marc-Ange Canavaggio ở tòa nhà số 41 đại lộ này. Vị giáo sư có bằng luật khá hiếm hoi của Sài Gòn lúc đó.
Trước khi chọn quê hương thứ hai, dòng dõi gia đình ông Canavaggio gốc đảo Corse của Pháp ở Địa Trung Hải. Không chỉ ông được nể trọng vì làm Sở Giáo dục Nam Kỳ, mà các anh em như ông Paul Canavaggio là hội viên của Hội đồng Quản hạt, ông François Canavaggio là phó chủ tịch Phòng Canh nông Nam Kỳ.
Anh em nhà ông thân với các nhà báo, nhà văn người Việt như Nguyễn Chánh Sắt, Lương Khắc Ninh, Trần Chánh Chiếu. Nhóm Pháp - Việt này chính là những người đồng sáng lập hoặc bảo trợ và trực tiếp phát triển những tờ báo tiếng Việt nổi tiếng đầu thế kỷ như Nông cổ mín đàm, Lục tỉnh tân văn...
Ngoài ra, do làm lãnh đạo ở Phòng Canh nông Nam Kỳ, ông François Canavaggio cũng góp phần phát triển nhiều giống cây công nghiệp mới vào Việt Nam, trong đó có cây cao su đã nhanh chóng chiếm vị trí quan trọng.
Cũng liên quan đến cây cao su đang được đặc biệt chú ý ở Việt Nam đầu thế kỷ 20, tòa nhà số 42bis đại lộ Bonard là văn phòng công ty đồn điền cao su Société Suzannah. Ngày 27-2-1907, công ty này được thành lập bởi nhóm ông Louis Cazeau và phát triển thành công các đồn điền cao su rộng hơn 3.400ha ở Dầu Giây, An Lộc.
Ông Cazeau cũng là giám đốc công ty xe lửa hơi nước SGTVC đông khách tuyến Sài Gòn - Chợ Lớn và Sài Gòn - Mỹ Tho. Là hội viên Hội đồng Quản hạt, ông cũng chính là người tạo dựng Hotel Continental sang trọng đầu tiên của Việt Nam ở góc đại lộ Bonard và đường Catinat, tức Đồng Khởi ngày nay.
Khách sạn được khởi công năm 1878 và hoàn thành năm 1880 ngay vị trí vàng của thành phố để đón tiếp quan chức và thương nhân Pháp có nơi ăn chốn ở lịch lãm sau nhiều ngày lênh đênh vượt biển sang Việt Nam.
Người trẻ thời nay hiếm ai biết thập niên 1960-1970, chính quyền Sài Gòn từng yêu cầu các cơ sở doanh thương phải dùng bảng hiệu Việt.
Do đó, Hotel Continental đã vắt qua ba thế kỷ còn từng có tên Đại Lục Lữ Quán và in dấu nhiều con người danh tiếng như nhà thơ Ấn Độ Rabindranath Tagore (giải Nobel văn chương 1913), văn hào Pháp André Malraux, văn hào Anh Graham Greene viết truyện Người Mỹ trầm lặng.
Đặc biệt trong chiến cuộc 1954-1975, tòa nhà này cũng là nơi tụ họp hằng ngày của nhiều ký giả để săn tin thời cuộc nóng hổi lẫn giới chính khách, tình báo của nhiều phe, trong đó có cả nhà tình báo nổi tiếng Phạm Xuân Ẩn.
Ngược dòng lịch sử, nếu dạo bước đại lộ Bonard, tức Lê Lợi hơn 100 năm trước, người ta còn được gặp nhiều nhân vật khá đặc biệt của thành phố buổi đầu phát triển. Kế công ty đồn điền cao su Société Suzannah là ngôi nhà của ông Louvet ở số 42.
Ông chính là người quay phim sớm mang phim ảnh sang chiếu cho kiều dân Pháp và người Sài Gòn xem trước khi có rạp Casino Saigon. Và phim đầu tiên chiếu ở thành phố này vào năm 1898 tại nhà hát cũ mà sau được xây dựng thành khách sạn Caravelle.
Bùng binh Bồn Kèn, giao lộ đại lộ Bonard (Lê Lợi) và Charner (Nguyễn Huệ) đầu thế kỷ 20 - Ảnh tư liệu
Pháp, Việt cạnh tranh
Tuy nhiên, điều rất ấn tượng là dấu ấn lịch sử đầu thế kỷ 20 trên đại lộ Bonard không chỉ có người Pháp mà còn cả nhiều tên tuổi Việt.
Trong giới doanh gia có những thương hiệu lớn được quảng cáo trên báo chí như tiệm may của một người Hà Nội vào làm ăn ở Sài Gòn mang tên Công Tính Thành ở số 80 Bonard.
Ngày 28-9-1926, tờ Nhật Tân báo đã đăng quảng cáo Công Tính Thành là tiệm may lớn nhất Sài Gòn: "Tiệm may lớn nhứt Sài Gòn, có trên 30 người thợ, may khéo đã có danh, hầu khắp lục châu biết tiếng hàng, nỉ thượng-hạng đủ màu, có phòng riêng mặc thử, xin quý vị chiếu cố".
Liền kề bên Công Tính Thành, tiếp tục là một tiệm buôn lụa cũng rất nổi tiếng của ông Nguyễn Khắc Trương hợp tác với huyện sĩ Lê Phát Vĩnh là con trai ông Lê Phát Đạt, một nhà giàu nổi tiếng thời ấy với câu dân gian truyền miệng "Nhất Sĩ, nhì Phương, tam Xường, tứ Đạt".
Nguồn vải lụa bán cũng chính do ông Nguyễn Khắc Trương và Lê Phát Vĩnh hợp tác sản xuất ở ngay khu Cầu Kho, Sài Gòn. Các địa chỉ kế bên tiệm lụa này cũng là do những người Việt làm chủ như tiệm giày An Thanh số 92, tiệm xe đạp số 94, 96 của các ông Nguyen Van Tran...
Tòa nhà GMC về sau trở thành thương xá TAX nổi tiếng ở góc đường Lê Lợi - Nguyễn Huệ - Ảnh: Life
Đặc biệt, đoạn cuối đại lộ Bonard ở số 120-124 gần chợ Bến Thành còn tiệm thuốc tây Grande Pharmacie de Saigon của dược sĩ Nguyễn Văn Cao được nhiều người ghé mua.
Như vậy, từ thuở đầu thế kỷ 20, đâu chỉ người Pháp gầy dựng cơ nghiệp, mà chính nhiều người Việt cũng góp phần tạo nên danh tiếng cho đại lộ Bonard, tức Lê Lợi sau này...
Hưởng ứng phong trào Minh Tân cổ võ thương nghiệp để phát triển nước nhà, thương nhân Sự đã mở mang thành công tiệm buôn bán đá quý mà ngay cả giới buôn bên Paris cũng hợp tác làm ăn.
Trong bản kêu gọi cử tri bỏ phiếu cho mình ứng cử hội viên Phòng Thương mại Sài Gòn, ông Sự đã viết những lời tha thiết đến đồng bào: "Kính gửi Thương nhân đồng bào... Là một thương nhân, định cư ở thành phố Sài Gòn đã nhiều năm, tôi luôn tỏ ra trung thành và chân thành với khách hàng, đồng thời cạnh tranh gay gắt với thương nhân nước ngoài, để bảo vệ và làm cho thương mại An Nam chúng ta phát triển thịnh vượng...".
