Kỳ 1: Giữa bộn bề khó khăn thời hậu chiến
Kỷ niệm 100 năm ngày sinh Anh hùng lao động thời kỳ đổi mới Nguyễn Thị Ráo - bà Ba Thi, người dân và nhiều cán bộ cấp cao đều nhắc nhớ với sự thương mến, trân trọng.
Chủ tịch Hội đồng Nhà nước Trường Chinh vào thăm bà Ba Thi và tham quan mô hình đổi mới ở Công ty Lương thực TP.HCM năm 1985 - Ảnh: Gia đình cung cấp
Kiên trung dấn thân vào hai cuộc kháng chiến, bà Ba Thi còn là nhân vật chính "chạy gạo ăn" cho gần 4 triệu dân TP.HCM sau năm 1975.
Và nói như nguyên Chủ tịch nước Nguyễn Minh Triết, "dì Ba Thi chính là một trong những người lính đi đầu đổi mới, dám nghĩ dám làm những việc có lợi cho dân, cho nước"...
Nhắc nhớ về bà Ba Thi, nguyên Chủ tịch nước Nguyễn Minh Triết chia sẻ ông đã quen biết và kính trọng bà từ thời còn kháng chiến cho đến ngày đất nước hòa bình, khó khăn hậu chiến, rồi đổi mới, phát triển.
Đối diện thử thách
"TP.HCM cũng như đất nước sau ngày thống nhất gặp khó khăn chồng chất. Trước tình hình đó, dì Ba Thi cũng là người lính đi đầu, đóng góp hết sức quan trọng cho sự chăm lo đời sống người dân TP.HCM cũng như mở rộng ra cả nước. Theo tôi, dì Ba Thi có hai ưu điểm rất đáng trân trọng.
Thứ nhất dì đi đầu trong sự tháo gỡ khó khăn. Phải nói lúc đó tình hình khó khăn chồng chất, mọi người lúng túng không biết làm gì, thì dì là người đi đầu trong sự tháo gỡ khó khăn, vướng mắc đó, đem lại lương thực, thực phẩm, nhu yếu phẩm cho người dân thành phố cũng như giúp ngược lại cho đồng bào Đồng bằng sông Cửu Long.
Chương trình như đổi hàng hóa lấy gạo. Việc làm của dì Ba Thi có ý nghĩa rất lớn. Ưu điểm thứ hai của dì Ba Thi cũng là người đi đầu tìm ra cách làm ăn mới, sáng tạo mới, không gò bó trong cái cũ, và sau này trên cơ sở đó mà Đảng và Nhà nước đã có hướng đi đổi mới, phát triển.
Dì Ba Thi chính là người có đóng góp rất tích cực, rất có ý nghĩa cho TP.HCM cũng như cả nước", nguyên Chủ tịch nước Nguyễn Minh Triết xúc động tâm sự...
Trở lại những năm cuối thập niên 1970, TP.HCM cũng như cả nước đối diện nhiều khó khăn nghiêm trọng, đặc biệt là vấn đề lương thực.
Sau năm 1975, trên sổ sách thành phố cần lượng gạo cung cấp cho hơn 3 triệu nhân khẩu nhưng thực tế đã tăng lên khoảng 4 triệu theo dòng dân đi kinh tế mới quay trở lại thành phố.
Kể từ năm 1977, Sở Lương thực không đủ gạo bán cho nhu cầu miếng ăn của người dân. Có thời điểm kho dự trữ gạo cho thành phố này chỉ còn đủ gạo ăn trong hai tuần, thậm chí chỉ còn vài ngày, tình hình hết sức căng thẳng.
Đây là lần đầu tiên trong lịch sử, người dân thành phố liền kề vựa gạo miền Tây Nam Bộ phải ăn độn thật sự. Trẻ em ăn hạt bo bo cứng đến chảy máu răng cứ tưởng là hạt bắp và ăn vào thế nào thì thải ra như thế ấy vì không thể tiêu được.
Đây cũng là giai đoạn trong nồi cơm của người dân có lẫn những lát khoai mì, khoai lang. Họ phải ăn độn thật sự để không đói, chứ không phải "ăn chơi cho lạ miệng".
Có câu nói tếu táo phản ánh thực tế là "được ăn cơm Hòa Lan", nhưng không phải là gạo nhập khẩu từ Hòa Lan mà được hiểu là nồi cơm hòa với... khoai lang.
Chính ông Nguyễn Thành Thơ, tức Mười Thơ, nguyên phó bí thư Thành ủy TP.HCM, đã nhắc lại chuyện thiếu hụt miếng ăn ngay trong gia đình vì nhà mình hay có anh em đồng đội cũ đến thăm.
Trong hồi ký Cuối đời nhớ lại, ông kể một buổi tối có vợ chồng nữ bác sĩ là người quen thời kháng chiến tìm đến nhà, đá vào cửa rào, giận dỗi nói: "Mười Thơ, gạo đâu ăn?". Ông phải vác bao gạo mới được cấp theo khẩu phần ăn gia đình mình để trao cho họ.
Hồi ký ông Mười Thơ cũng kể chi tiết: "Hai anh em con tôi, sau những ngày ăn bo bo, khoai bắp, vừa có gạo nấu nồi cháo. Em vào bếp múc tô cháo ăn. Anh thấy em ăn, cúi xuống hỏi mày ăn gì?
Người em lấy mặt che tô cháo, anh nắm lỗ tai kéo lên nói mày ăn cháo gạo không chờ ai ăn, rồi đẩy đầu em xuống tô cháo, mặt đầy cháo. Em ngóc đầu dậy, lấy tô cháo vụt vào mặt anh, trúng mé mắt máu ra lai láng.
Vợ tôi vội chở đến Bệnh viện Gia Định cầm máu, may lại. Dọc đường, đứa anh nói với mẹ đừng đánh em, tại con mấy ngày không được ăn cơm cháo gạo, thấy em ăn cháo gạo không kêu ai nên tức giận, có thái độ không phải với em...".
Chủ trương Nhà nước "cân đo" đảm bảo nồi cơm cho nhân dân đã lộ ra nhiều lỗ hổng nghiêm trọng.
Sau năm 1975, để cải tạo công thương và phân phối lương thực cho TP.HCM, Trung ương đã điều hơn 3.000 mậu dịch viên vào chi viện và mở thêm hơn 1.000 cửa hàng bán gạo lẻ.
Người dân chưa kịp mừng "được ăn gạo giá rẻ" thì đối diện ngay với nhiều cửa hàng thường xuyên treo bảng tạm hết gạo, rồi gạo kém chất lượng bị mốc meo, lẫn bông cỏ, sỏi, thóc, thậm chí có cả sự khó chịu của các cô "cán bộ" mậu dịch. Họ đi mua dù chỉ vài kg gạo cũng phải xếp hàng mà nhiều khi cả ngày không mua được...
Các anh hùng, dũng sĩ miền Nam ra thăm Bác Hồ năm 1969. Bà Ba Thi bìa trái - Ảnh tư liệu
Chạy gạo
Tình hình lương thực đã khó khăn lại càng căng thẳng thêm khi năm 1978 miền Tây Nam Bộ bị trận lụt lịch sử nhấn chìm các đồng lúa lớn, rồi chiến tranh biên giới.
Nguyên Phó thủ tướng Trần Phương kể lại tình hình này trong cuốn hồi ký Một thời hào hùng: "Nhiệm vụ nặng nề nhất của Chính phủ và của phó thủ tướng phụ trách phân phối - lưu thông hồi ấy là "chạy gạo".
Nhu cầu gạo ăn và thóc giống mỗi năm phải bảo đảm tối thiểu 300 kg thóc/đầu người (bao gồm cả ngô, khoai, sắn quy ra thóc). Dưới mức đó thì phải "vác rá" đi xin viện trợ của các nước anh em, hoặc vay nợ để mua lương thực".
Tình hình lương thực cả nước vẫn hết sức khó khăn. Riêng thực tế tại TP.HCM như ông Lữ Minh Châu, nguyên thống đốc Ngân hàng Nhà nước, kể lại có thời điểm lương thực căng thẳng tới mức chỉ còn gạo đủ ăn trong vài ngày.
Các lãnh đạo Thành ủy, UBND thành phố này và các ban ngành phải họp ngày đêm để "chạy gạo cho dân ăn". Ông Sáu Dân, tức cố Thủ tướng Võ Văn Kiệt là bí thư Thành ủy TP.HCM thời điểm ấy, hay nhắc đi nhắc lại: "Không được để một người dân nào đói".
Nhắc thời kỳ quay quắt với miếng ăn này, chính bà Trần Ngọc Điệp, vợ ông Lữ Minh Châu, cũng kể chồng mình làm cương vị giám đốc Ngân hàng Nhà nước TP.HCM, rồi tổng giám đốc Ngân hàng Nhà nước Việt Nam, mà về nhà vẫn ăn cơm độn khoai, độn bo bo vì khẩu phần phải chia sẻ thêm người khác.
Trong một lần trò chuyện tại nhà riêng, ông Lữ Minh Châu đã kể lại cho người viết bài này chi tiết một ngày mà theo ông đã đi vào lịch sử "xé rào" của TP.HCM. Một hôm ông Sáu Dân, tức cố Thủ tướng Võ Văn Kiệt lúc đó là bí thư Thành ủy TP.HCM, gọi ông Châu sang nhà gỗ bên bờ sông Sài Gòn ở quận 2 để ăn sáng, bàn việc. Ông Châu linh cảm chuyện quan trọng, mà không quan trọng sao được trong hoàn cảnh thành phố và đất nước bộn bề khó khăn.
Bà Nguyễn Thị Ráo, tức Ba Thi (1922-2002), quê Trà Vinh, tham gia kháng chiến từ năm 1940 với nhiệm vụ liên lạc trong vai người buôn gạo. Năm 1945, bà được kết nạp Đảng và được tin giao nhiều cương vị quan trọng ở các tỉnh miền Tây và Sài Gòn - Gia Định như hội trưởng kiêm bí thư Đảng Đoàn Hội Phụ nữ Cứu quốc tỉnh Trà Vinh, ủy viên Đảng Đoàn Hội Phụ nữ Cứu quốc Gia Định, Ban Chấp hành Trung ương Hội Phụ nữ Giải phóng miền Nam Việt Nam và được cử vào Ban Thường trực Trung ương hội...
Năm 1953, bà Ba Thi lập gia đình cùng ông Nguyễn Trọng Tuyển (quê Hưng Yên, sau là bí thư Tỉnh ủy Gia Định, hy sinh năm 1959 tại Tây Ninh).
Sau năm 1975, bà làm phó giám đốc Sở Lương thực, giám đốc Công ty Lương thực TP.HCM với nhiều thành tích "xé rào" cung ứng gạo cho người dân thành phố. Năm 1985, bà được phong tặng danh hiệu Anh hùng lao động và làm đại biểu Quốc hội khóa VIII.
**************
Sau này, người ta hay nhắc câu ông Sáu Dân nói bà Ba Thi rằng bà cứ lo "chạy gạo" cho dân thành phố ăn, nếu "xé rào" phải đi tù thì ông sẽ đi thăm nuôi. Thực hư thế nào?
Kỳ 2 : Lo gạo cho dân ăn thì sợ gì tù tội
Bà Ba Thi - anh hùng lao động Nguyễn Thị Ráo thời kỳ đổi mới là người từng mạnh dạn đề xuất xuống đồng bằng Cửu Long tổ chức mua gạo chở về phục vụ đồng bào TP.HCM, một ý tưởng rất táo bạo ở giai đoạn còn nhiều vướng mắc về cơ chế.
Bí thư Võ Văn Kiệt (thứ hai từ phải qua) và bà Ba Thi, ông Lữ Minh Châu - Ảnh: Gia đình cung cấp
"Hạt gạo chị Ba Thi thật nhiều chất chứa. Rất khó phân tích tỉ lệ các phần cấu thành trong danh hiệu anh hùng của chị Ba, bao nhiêu phần trăm thuộc suy tính đến bạc tóc, bao nhiêu phần trăm thuộc những đêm thức trắng vì khắc khoải sự đói no của thành phố...".
Đó là trải lòng cảm động về bà Ba Thi của ông Tư Ánh, tức Trần Bạch Đằng, nguyên bí thư Thành ủy Sài Gòn - Gia Định, trên báo Sài Gòn Giải Phóng ngày 3-10-1985. Đây cũng là ngày Chủ tịch Hội đồng Nhà nước Trường Chinh ký quyết định tặng danh hiệu Anh hùng lao động cho bà Ba Thi, anh hùng lao động Nguyễn Thị Ráo thời kỳ đổi mới.
Trĩu lo nồi cơm cho dân
Ngược thời gian trở lại buổi sáng ông Lữ Minh Châu, tức Ba Châu, nguyên tổng giám đốc Ngân hàng Nhà nước Việt Nam lúc ấy đương nhiệm giám đốc Ngân hàng Nhà nước TP.HCM, được Bí thư Thành ủy Võ Văn Kiệt mời sang căn nhà gỗ bên bờ sông Sài Gòn ở quận 2 ăn sáng và bàn việc.
Ông Ba Châu đến nơi thì thấy những gương mặt quen thuộc là bà Ba Thi lúc đó làm phó giám đốc Sở Lương thực; ông Năm Ẩn, giám đốc Sở Tài chính; ông Năm Nam, chánh văn phòng Thành ủy.
Vui vẻ chào ông Ba Châu, bà Ba Thi cười nói: "Anh cán bộ ngân hàng coi lẹ lẹ tiền bạc cho tụi tui chạy lương thực nghen".
Sau khi ăn sáng xong, ông Sáu Dân mời trà mọi người và nói lý do gọi đến để cùng bàn chuyện "chạy ăn" cho 4 triệu dân TP.HCM.
Không khí thân tình, mọi người đều nói chuyện cởi mở, thẳng thắn. Ông Sáu Dân cho biết tình trạng "kho lương" thành phố hết sức căng thẳng, lượng gạo chỉ còn đủ ăn vài ngày.
Bộ Lương thực hứa thì không chắc chắn và lượng gạo cung cấp luôn thiếu hụt nhiều so với nhu cầu của 4 triệu dân. Còn nông dân lại không muốn bán gạo cho Nhà nước vì bị thiệt thòi.
Sở Lương thực thành phố có đó mà phải chịu ngồi chờ bộ, vì chỉ là cơ quan quản lý, không có cơ chế kinh doanh, miền Tây có gạo nhưng lại không thể mua về cho dân thành phố ăn được...
Tới phần mình phát biểu, bà Ba Thi mạnh dạn đề xuất xuống đồng bằng Cửu Long tổ chức mua gạo chở về phục vụ đồng bào TP.HCM.
Ý kiến "trúng bụng" mọi người. Dân thành phố có tiền và bao đời quen mua gạo chợ ăn, giờ lại không có gạo để mua, trong khi nông dân miền Tây có lúa gạo thì không đưa lên thành phố để bán được.
Điểm nghẽn làm thiếu hụt nồi cơm của mấy triệu dân thành phố chính ở vấn đề này. Sự ngăn sông cấm chợ làm tắc nghẽn lưu thông hàng hóa, kể cả lương thực thiết yếu của người dân.
Thời điểm trao đổi với người viết bài này ở nhà riêng trên đường Xô Viết Nghệ Tĩnh, quận Bình Thạnh, ông Ba Châu mắt đã yếu nhưng vẫn tìm được cả những tấm hình liên quan và chi tiết buổi "ăn sáng lịch sử" cùng ông Sáu Dân, bà Ba Thi.
Ông kể ông Sáu Dân rất nặng lòng chuyện người dân phải hụt nồi cơm và đề nghị mọi người đề xuất giải pháp. Vấn đề là làm sao kết nối được nhu cầu mua gạo của TP.HCM với các tỉnh lúa miền Tây.
Và bài toán khó là làm sao mua được giá thỏa thuận với nông dân để có gạo chở về trong thời điểm đó Nhà nước có "giá gạo kế hoạch đưa xuống" mà không hề theo giá thực tế thị trường.
Cảnh xếp hàng mua gạo rất khó khăn thời bao cấp ở TP.HCM - Ảnh: NGUYỄN CÔNG THÀNH
"Xé rào" mua gạo về thành phố
Ông Ba Châu nhớ bà Ba Thi đã nhanh nhẹn nói rằng thời kháng chiến mình từng đi buôn gạo để làm liên lạc, nên hiểu rất rõ công việc này.
Nếu ông Sáu Dân và Thành ủy đồng ý, bà có thể xuống miền Tây mua gạo chở nhanh về thành phố. Tuy nhiên, điểm vướng mắc là các quy định thời kỳ đó không cho phép bà mang danh nghĩa Sở Lương thực đi mua gạo nông dân với giá thỏa thuận, mà chỉ có thể với tư cách cá nhân. Và như vậy rõ ràng là "phạm luật", luật của thời kỳ bao cấp, quan liêu.
Nhắc nhớ buổi hiến kế quan trọng này, ông Ba Châu kể bà Ba Thi đã nói: "Nếu cho về miền Tây mua gạo cách này thì chúng tôi làm nhanh được, nhưng Trung ương phát hiện là dính tù đó".
"Nếu vì lo miếng ăn cho dân mà anh chị phải đi tù thì tôi đi thăm nuôi", ông Sáu Dân cũng cười trả lời. Hai người cùng tuổi với nhau, sinh ra ở hai tỉnh liền kề Vĩnh Long - Trà Vinh, đã từng hiểu rõ nhau từ thời kháng chiến và đều cùng tấm lòng vì dân, vì nước.
Đến đây, coi như ông Sáu Dân đã bật đèn xanh cho bà Ba Thi về miền Tây mua gạo. Nhưng còn một vướng mắc nữa là tiền đâu mua, cơ chế nào để thành phố xuất tiền mặt khi chỉ đi mua với danh nghĩa cá nhân.
Bà Ba Thi vui vẻ quay sang ông Ba Châu và Năm Ẩn: "Hai anh ngân hàng và tài chính bày kế đi, mình đâu có thiếu tiền". Ông Sáu Dân cũng đề nghị có giải pháp linh động mà hiệu quả.
Cuối cùng, cách "linh động" mà mọi người cùng tán thành là ông Năm Ẩn sẽ cử người Sở Tài chính đi theo bà Ba Thi để làm kế toán, ông Ba Châu cử người ngân hàng đi giữ tiền mặt và chi, thu.
Bà Ba Thi sẽ lập một tổ đa phần là chị em phụ nữ để trực tiếp đi thỏa thuận mua lúa gạo, về sau có luồng ý kiến nửa đùa nửa thật rằng đây là "tổ buôn lậu của bà Ba Thi".
Cách làm tuy vẫn không đúng chính sách, quy định về thu mua lương thực của Trung ương thời kỳ đó, nhưng cũng không "sai phạm nặng" vì hoàn toàn minh bạch tài chính.
Cuối buổi bàn thảo, ông Sáu Dân dặn dò bà Ba Thi cứ mạnh dạn đi lo miếng ăn cho dân thành phố, thực tế còn vướng mắc ở đâu sẽ tìm cách tháo gỡ ở đó.
Ông Ba Châu kể bà Ba Thi đã rất vui vẻ, vừa ra về đã bắt tay làm việc "xé rào" ngay, khiến ông và ông Năm Ẩn cũng phải nhanh chóng bàn bạc với đơn vị cử người đi theo phối hợp.
Chỉ vài ngày sau, những chuyến xe tải và ghe tàu từ TP.HCM của tổ thu mua lúa gạo bà Ba Thi đã có mặt ở đồng lúa miền Tây.
Nhắc lại một thời khó quên này, bà Nguyễn Thị Kim Anh, nguyên cán bộ văn phòng Công ty Lương thực TP.HCM, kể: "Tính cô Ba Thi là vậy, thấy việc gì có lợi cho dân, cho nước là quyết làm và làm nhanh, dù có thể bị ảnh hưởng đến mình. Thậm chí có người còn bóng gió cô có thể đi tù vì "tội buôn lậu" này, nhưng cô đã trả lời nếu làm được cho bụng dân no thì phải tù tội cô cũng chịu".
Thời còn kháng chiến trước năm 1975, cũng từ nhiệt huyết này mà bà Ba Thi suýt bị kỷ luật. Gần chiến dịch Mậu Thân năm 1968, bà được phân công vào Ban chỉ huy khởi nghĩa tỉnh Trà Vinh, chuẩn bị trận đánh vào đồn đối phương ở Vũng Liêm nhưng bị thiếu vũ khí.
Trước đó, bà Ba Thi biết một trung đoàn quân chủ lực cách mạng có chôn hầm vũ khí khi hành quân qua đây, và bà đã cho người đào lên để lấy vũ khí đánh thắng trận. Về nguyên tắc, việc bà tự tiện lấy vũ khí của quân chủ lực là sai và có thể bị kỷ luật nặng, nhưng mọi người đều hiểu tấm lòng bà...
"Là người sinh ra và lớn lên ở nông thôn Nam Bộ, đã từng lăn lộn với nắng mưa, đồng ruộng, tôi hiểu nông dân quý từng hột lúa như thế nào...
Trong những ngày khó khăn chồng chất, thành phố như bị cô lập vì tệ ngăn sông cấm chợ, tôi nghĩ đến đồng bào thành phố thiếu gạo, tôi nghĩ đến các má, các bà, các cơ sở đã che chở cách mạng trong những năm gian khổ..., tôi càng quyết tâm suy nghĩ phải làm thế nào giải quyết cho được khó khăn đó... Chuyện hột gạo, chén cơm thì hơn ai hết, phụ nữ là những người hiểu rõ và thông cảm một cách sâu sắc...".
Trích báo cáo của bà Ba Thi tại Đại hội Anh hùng và Chiến sĩ thi đua toàn quốc năm 1985.
***********
Ban đầu là mang tiền xuống thu mua lúa gạo, sau bà Ba Thi thấy nông dân miền Tây thiếu thuốc men, vải vóc, xăng dầu mà lúc ấy có tiền cũng không dễ mua được, nên bà đem hàng hóa xuống đổi gạo. Lợi cả hai bên...
Kỳ 3: 'Tổ buôn lậu gạo' của bà Ba Thi
Sau "buổi ăn sáng lịch sử" với ông Sáu Dân, Lữ Minh Châu để bàn chuyện lo nồi cơm cho dân thời thiếu hụt lương thực vì ngăn sông cấm chợ, bà Ba Thi tổ chức ngay tổ thu mua gạo, mà sau có người nửa thật nửa đùa nói là "tổ buôn lậu".
Bà Ba Thi đã trình bày trực tiếp với ông Lê Duẩn thực tế đời sống và nguyện vọng của nhân dân - Ảnh gia đình cung cấp
"Cô Ba Thi mà buôn lậu cái gì"
Ban đầu, tổ có 8 người mà chính bà Ba Thi là tổ trưởng, những người còn lại chủ yếu là chị em Hội Liên hiệp phụ nữ TP.HCM. Bà Ba Thi lúc này tuổi đã gần 60, người gầy gò, mái tóc sớm bạc trắng nhưng vẫn thức khuya, dậy sớm, lót lòng củ khoai để đi tìm mua lúa gạo ở miền Tây.
Vừa bước ra hai cuộc kháng chiến khốc liệt, bà lại lao vào góp sức giúp thành phố giải quyết những bộn bề khó khăn thời hậu chiến như lo miếng cơm manh áo cho người dân...
Nhắc nhớ bà Ba Thi, nguyên Chủ tịch nước Nguyễn Minh Triết tâm sự rằng ông rất thương quý người mà ông luôn thân thiết gọi là dì. Ông đã hiểu rõ những đức tính tốt đẹp như biết thương người, tận tâm lo cho người của bà Ba Thi từ thời còn chiến tranh.
"Hồi còn chiến tranh, có lần tôi được tham gia một đại hội cùng dì Ba Thi. Thấy anh em bệnh tật, ốm yếu, dù hoàn cảnh lúc đó khó khăn thế nào, dì cũng ráng lo thêm cho mọi người chút phần ăn, chút sữa, chút đường. Tấm lòng dì như người mẹ, người chị ruột thịt.
Sau này, đất nước thống nhất gặp nhiều khó khăn, dì vẫn tấm lòng đó, lo lắng, sẻ chia cho anh em, đồng bào. Những việc làm của dì dù âm thầm hay cả chương trình lớn như chạy gạo cho TP.HCM đều là tiền đề góp phần quan trọng cho đổi mới", ông Nguyễn Minh Triết xúc động tâm sự.
Trở lại thời kỳ khó khăn năm 1977, tổ thu mua lúa gạo của bà Ba Thi nhanh chóng phát huy hiệu quả, giúp nồi cơm người dân thành phố được đầy thêm. Thời ngăn sông cấm chợ, bà về Hậu Giang, sang An Giang, xuống Minh Hải (Cà Mau - Bạc Liêu ngày nay) đều nhanh chóng mua được gạo chở về TP.HCM.
Lúc ấy tàu xe, đường sá đều còn rất kém, đặc biệt là các trạm kiểm soát bị người dân gọi "như ông trời con" bít đường khắp nơi, nhưng bà Ba Thi cùng tổ thu mua của mình vẫn đi qua được, thậm chí qua được hàng trăm trạm giăng khắp các quốc lộ, tỉnh lộ. Ngoài giấy giới thiệu của Thành ủy và Hội Liên hiệp phụ nữ TP.HCM, bà Ba Thi còn có một "giấy đi đường" rất lớn khác đó là uy tín của bà.
Tham gia cách mạng từ năm 1940, bà Ba Thi từng trải nhiều cương vị, nhiệm vụ quan trọng từ miền Tây đến miền Đông Nam Bộ, Sài Gòn - Gia Định, nên rất nhiều cán bộ địa phương đến lãnh đạo cấp cao đều thân quý bà, coi bà như chị em, vì họ hiểu rõ tấm lòng trung kiên, tận tụy vì dân, vì nước của bà.
Có ý kiến nói tổ thu mua của bà là "tổ buôn lậu", các vị như ông Phạm Hùng, Võ Văn Kiệt, Nguyễn Văn Linh, kể cả ngoài Trung ương như ông Lê Duẩn, Trường Chinh đều nói "Ba Thi mà buôn lậu cái gì, cổ có cái gì cũng muốn đem hết cho người khác".
Nguyên bộ trưởng Bộ Thương mại Lê Văn Triết có giai đoạn làm phó chủ tịch UBND TP.HCM cùng thời với bà Ba Thi, kể: "Chị Ba là người phụ nữ rất đặc biệt, vì miếng cơm manh áo của người dân mà dám đi đầu "xé rào", nhận lãnh trách nhiệm về mình.
Mà trách nhiệm rất khó khăn, nguy hiểm thời kỳ quan liêu bao cấp đó có thể là đúng, nhưng cũng có thể là sai phạm, tù tội. Nhiều người hiểu và rất quý tinh thần dám làm dám chịu của chị".
Về miền Tây thu mua lúa gạo, bà Ba Thi tận dụng kinh nghiệm đi sâu sát và dựa vào nhân dân, đặc biệt là hội phụ nữ. Ở Hậu Giang, bà Bảy Minh Châu, hội trưởng phụ nữ tỉnh, trực tiếp cầm máy xuồng Koler đưa chị em tổ thu mua luồn lách mương rạch nhỏ về tận các ruộng đồng.
Ở Bạc Liêu, bà Út Bình, hội trưởng phụ nữ tỉnh, cũng dẫn tổ đi đến tận nhà dân. Việc thu mua lúa gạo đa số là thuận lợi, nhưng cũng có những bất ngờ buồn. Một buổi sáng, ghe đến chợ Búng Tàu, Phụng Hiệp thì hết xăng. Các chị lội xuống kênh đẩy ghe và kiếm xăng châm thêm. Máy ghe nổ lại, chai xăng còn dở bất ngờ bị đổ gây cháy ghe.
Chị Út Đèo tiếc số tiền 5.000 đồng cất trên ghe để mua lúa gạo, nên cố lao vào lấy và bị bỏng nặng, qua đời sau đó. Sự mất mát bất ngờ làm ai cũng buồn thương. Bà Ba Thi cố nén lòng, kêu gọi chị em vượt qua, lấy sự hy sinh của chị Đèo làm tấm gương, để sớm mang gạo về cho nồi cơm hàng triệu người dân thành phố đang chờ.
Tổ thu mua của bà Ba Thi về miền Tây mua gạo cho TP.HCM - Ảnh gia đình cung cấp
Hàng thành phố đổi gạo miền Tây
Sau thời gian thanh toán bằng tiền mặt, tổ thu mua lúa gạo của bà Ba Thi đối diện với vấn đề mới phát sinh. Cuộc đổi tiền làm sức mua mất giá nặng nề, trong khi nông dân miền Tây có tiền cũng không dễ mua được nhiều loại hàng hóa thiết yếu thời kỳ đó như dầu lửa, thuốc tây, vải vóc...
Hiểu rõ vấn đề này, bà Ba Thi đề nghị Thành ủy và UBND TP.HCM cho phép hàng đổi hàng, đưa hàng hóa thành phố xuống để đổi gạo miền Tây.
Bà Nguyễn Thị Kim Anh, cán bộ văn phòng Công ty Lương thực TP.HCM, kể ngay chuyến đầu tiên tổ thu mua đã chở xuống 200.000 lít dầu lửa ở Bạc Liêu và Cà Mau để đổi gạo. Có chuyến họ chở về mấy chuyến xe tải thuốc men của Xí nghiệp số 5 để chất đầy hội trường Sở Lương thực Minh Hải, rồi có chuyến chở hàng trăm ngàn mét vải...
Chín điểm mua bán, đổi hàng lấy gạo được rải khắp các vùng Trần Văn Thời, Ngọc Hiển, Đầm Dơi, Hồng Dân, Giá Rai ở hai tỉnh Bạc Liêu, Cà Mau ngày nay. Nông dân vui vẻ đến những nơi này như đi chợ tết.
Đặc biệt, năm 1978, miền Tây bị lụt nặng, nhấn chìm các vựa lúa Hậu Giang, An Giang, Đồng Tháp, Long An... Bà Ba Thi đã nhanh nhẹn tổ chức thu mua lúa giống nơi khác để chở về các địa phương này sau khi nước rút.
Từng là nông dân nghèo ở Trà Vinh và gắn bó với nông dân suốt hai cuộc kháng chiến, bà hiểu đồng bào khi bị hụt nồi cơm, có thể ăn lẹm vào lúa để dành gieo mạ. Việc chở ngược lúa giống về miền Tây sau lụt lớn vừa có ý nghĩa thiết thực đảm bảo mùa vụ mới, vừa nghĩa tình đền đáp bao chuyến tàu xe đầy ắp gạo dưới này chở lên vun đầy nồi cơm người dân thành phố...
Thời kỳ đó, có một chuyện nhỏ nhưng lại là vấn đề lớn là lúa gạo được các bác tài tàu xe chở về từ miền Tây hay bị thất thoát dọc đường. Bà Ba Thi đã họp họ lại để nghe trình bày nguyên nhân. Sau đó, bà hỏi thẳng: "Các em có làm chủ tàu xe của mình không?".
"Tàu xe của chúng tôi thì chúng tôi phải làm chủ được chứ", họ cũng trả lời thẳng. "Vậy các em phải có trách nhiệm làm chủ luôn hàng hóa chở trên phương tiện của mình, không để thất thoát, không cần bộ đội áp tải nữa", bà Ba Thi nói thêm sẽ áp dụng thưởng - phạt.
Xe tải chở gạo 6 tấn có thể được hao hụt 50kg. Nếu hao dưới mức này thì tài xế sẽ được thưởng tiền đúng bằng lượng gạo dư ra sau khi trừ lượng thất thoát cho phép, còn hao trên mức đó sẽ bị phạt.
Từ đấy, bà Ba Thi đã chấm dứt được hẳn nạn "rơi vãi" gạo dọc đường...
Tiền đề thực tiễn của đổi mới
Hầu hết các chuyến bà Ba Thi về miền Tây mua lúa gạo đều thuận lợi nhưng cũng có những chuyến gặp khó khăn. Đó là thời buổi còn ngăn sông cấm chợ, một số chính quyền, cán bộ địa phương đã coi tổ thu mua lúa gạo này chính là "tổ buôn lậu".
Ông Nguyễn Văn Quang, cán bộ Công ty lương thực TP.HCM, kể sau đó những chuyện này được bà Ba Thi trình bày đầy đủ lại cho các ông Trường Chinh, Lê Duẩn, Nguyễn Văn Linh, Võ Văn Kiệt, Phạm Hùng nắm rõ tình hình.
Nguyên nhân chính làm tắc nghẽn lưu thông hàng hóa, nơi người dân phải thiếu đói, nơi lúa gạo chất đầy bồ mà không thể chuyển đến được người có nhu cầu. Đây chính là một trong những cơ sở thực tế, là tiền đề bức xúc từ nhân dân để đi đến quyết định xóa bỏ ngăn sông cấm chợ, đổi mới thành công.
****************
"Phải coi bà con như cha mẹ, anh chị của mình. Hạt gạo mình đưa đến bà con là trách nhiệm, là đền ơn đáp nghĩa, chứ không phải ban phát, hách dịch".
