Chiều 10/1, Tiến sĩ Amandine Dabat, hậu duệ đời thứ 5 vua Hàm Nghi kể về cuộc sống của vua khi bị lưu đày ở Algérie cho đến cuối đời.
Buổi nói chuyện diễn ra trong không gian nhà hát Duyệt Thị Đường (Hoàng thành Huế), nhân kỷ niệm 79 năm ngày mất của vị hoàng đế yêu nước Hàm Nghi (1871-1944).
Theo chính sử triều Nguyễn, vua Hàm Nghi tên thật là Nguyễn Phúc Ưng Lịch, là con trai thứ năm của Kiên Thái Vương Nguyễn Phúc Hồng Cai. Từ nhỏ, ông sống trong cảnh bần hàn, dân dã với mẹ chứ không như hai người anh ruột ở trong cung là vua Đồng Khánh và vua Kiến Phúc.
Năm 1884, vua Hàm Nghi được các phụ chính đại thần chủ trương chống Pháp là Nguyễn Văn Tường và Tôn Thất Thuyết đưa lên ngôi ở tuổi 13. Sau khi Kinh đô Huế thất thủ năm 1885, vua Hàm Nghi được Tôn Thất Thuyết đưa vào rừng núi Tân Sở. Tại đây, vua ban chiếu Cần Vương, kêu gọi sĩ phu và nông dân nổi dậy chống Pháp giành độc lập.
Dân chúng hưởng ứng phong trào rất đông. Sau khi bị giặc Pháp bắt, ngày 25/11/1888, vua Hàm Nghi bị đưa xuống tàu đi vào Lăng Cô. Chiều chủ nhật, 13/1/1889, nhà vua đến thủ đô Alger của Algérie và qua đời tại đây năm 1944 do ung thư dạ dày.
Tiến sĩ Amandine Dabat trong buổi nói chuyện về vua Hàm Nghi chiều 10/1. Ảnh: Võ Thạnh
Tiến sĩ Amandine Dabat cho biết, khi bắt tay vào nghiên cứu để làm luận án tiến sĩ, bà đã tiếp cận hơn 2.500 tài liệu quý gồm các thư từ, tranh, ảnh của vua Hàm Nghi từ gia đình. Từ nguồn tư liệu này, bà biết vua Hàm Nghi không bao giờ nguôi ngoai niềm nhớ thương đất nước.
Thời gian đầu ở Alger, nhà vua đã không chịu "hợp tác" học tiếng Pháp. Tại đây, chính quyền Pháp coi vua Hàm Nghi là một đối tượng nguy hiểm. Ngược lại, chính quyền bảo hộ ở Algeria lại nhận thấy nhà vua là một người hiền lành, gần gũi và dễ mến... nên đã nới lỏng sự kiểm soát đối với ông.
Sau đó, nhờ tiếp xúc với một nhà một nhà truyền giáo, vua Hàm Nghi bắt đầu học tiếng Pháp và được người phiên dịch tên Trần Bình Thanh giới thiệu gặp gỡ họa sĩ Marius Reynaud. Từ đó, ông được hướng dẫn tiếp thu hội họa phương Tây.
Tuy nhiên, người Pháp khi đó muốn chứng minh một điều ngược lại, họ đã may các bộ đồ hoàng tử tại cửa hàng hoàng gia theo lối Pháp và ép vua Hàm Nghi chỉ được phép mặc các bộ đồ theo lối đó. Họ chụp lại các bức ảnh vua mặc quần áo hoàng tử Pháp rồi gửi về An Nam. Chính phủ thực dân đương thời muốn qua bức ảnh có thể truyền thông điệp đến dân chúng trong nước rằng vị vua mà họ tôn kính đã thực sự quy phục người Pháp.
Nhiều nhà văn hóa, nghiên cứu tham dự buổi nói chuyện. Ảnh: Võ Thạnh
Năm 1896, trong tình cảnh bị cưỡng bức đủ điều, vua Hàm Nghi đã đến với hội họa và thực hiện một bức chân dung tự họa bằng chì than đầu tiên. Bức chân dung tự họa này được vẽ theo ảnh chụp khi nhà vua mới lưu vong vài năm và trang phục trong ảnh vẫn thuần túy phong cách hoàng gia Việt Nam.
Sau đó, ông đã in sao hàng loạt và tặng bức họa này cho những người ông gặp như tấm thẻ xã giao theo phong tục thời bấy giờ, nhưng mục đích chính là muốn nói: "Tôi vẫn là vua của nước An Nam và người Pháp không thể khuất phục được lòng yêu nước, lòng tự tôn dân tộc của vị vua như tôi". Nhà vua cũng gửi hai thẻ thăm viếng xã giao này về Đông Dương cho viên tướng Rheinart thường trú ở An Nam và cho Toàn quyền Đông Dương Richaud. Trong thẻ thăm viếng đó, ông đã tự ký và gọi mình là "Người chiến đấu chống lại người Pháp".
Tiến sĩ Amandine Dabat cho rằng, hành động của vua Hàm Nghi mang đến cho công chúng một cái nhìn mới về ông - không chỉ là một vị vua yêu nước, suốt đời hướng về cội nguồn, suốt đời chỉ mặc quốc phục, mà còn là một nghệ sĩ tài hoa với nhiều tác phẩm nghệ thuật đặc sắc, đặc biệt là trong lĩnh vực hội họa.
Võ Thạnh
